عوامل اطلاعاتی مرموز روسیه در اروپا چه می‌کنند؟
تیم ترور ۲۹۱۵۵
«مایکل شویرتز» در گزارش ۲۲ دسامبر برای نیویورک تایمز، نوشت اکنون مقام‌های اطلاعاتی و امنیتی می‌گویند مسمومیت‌های رخ داده در بلغارستان سرنخی سیاسی بود که به افشای کارزاری از سوی کرملین و شبکه گسترده کارمندان اطلاعاتی‌اش کمک می‌کرد تا دشمنان روسیه را در خارج از میان برداشته و موجب بی‌ثباتی در غرب شود. یک مقام امنیتی اروپایی که به شرط فاش نشدن نام سخن می‌گفت و در مورد مسائل امنیتی طبقه‌بندی‌شده صحبت می‌کرد، می‌گفت: «در بلغارستان، یک «لحظه آهان» وجود داشت. ما به آن نگریستیم و فکر کردیم که- لعنتی- همه چیز تحت نظر است.» پرزیدنت ولادیمیر پوتین، که سومین دهه حضور خود در قدرت را می‌گذراند، سخت در تلاش است تا روسیه را به «قدرت جهانی» تبدیل کند. روسیه توان رقابت اقتصادی یا نظامی با ایالات‌متحده یا چین را ندارد. بنابراین، پوتین یک جنگ سایه‌وارِ نامتقارن را دنبال می‌کند. مزدوران روسی در سوریه، لیبی و اوکراین در حال جنگ‌اند. هکرهای روسی از طریق اطلاعات نادرست و تلاش برای تضعیف انتخابات بذرهای اختلاف و نفاق را می‌کارند. قاتلان و آدمکش‌های روسی هم سخت مشغولند.
در ماه اکتبر، نیویورک تایمز فاش کرد که یک گروه تخصصی از عوامل اطلاعاتی روسیه- واحد ۲۹۱۵۵- سال‌ها خود را وقف انجام قتل‌ها و عملیات اختلال‌آمیز سیاسی در اروپا کرده بود. مقام‌های اطلاعاتی و امنیتی می‌گویند این واحد مسوول چند اقدام تروریستی در اروپا بوده است: ترور «سرگئی اسکریپال»- جاسوس سابق روسیه در بریتانیا- در سال گذشته؛ عملیات ناکام در سال ۲۰۱۶ برای برانگیختن کودتای نظامی در مونته نگرو و عملیات برای بی‌ثبات کردن مولداوی. نهادهای اطلاعاتی غربی اکنون حتی نام رئیس این واحد مخوف را هم می‌دانند: سرلشکر «آندری آوریانوف». حتی دفتر اصلی کار او و محل فرماندهی وی در مسکو را هم می‌دانند. بر اساس مصاحبه‌ها با مقام‌هایی در اروپا و امریکا اکنون روشن شده است که تلاش‌ها برای کشتن گبرف به مثابه نوعی سنگ روزتا بوده که به نهادهای اطلاعاتی غرب کمک کرد تا واحد ۲۹۱۵۵ را بشناسند و بکوشند تا تهدیدهای برخاسته از آن را مهار کنند. [سنگ روزتا سنگ‌نبشته‌ای از دوران مصر باستان است که در پیشرفت معاصر و درک نوشتار هیروگلیف ابزاری سودمند بوده‌است. در اینجا نویسنده از این استعاره به جای «سرنخ» و عباراتی از این دست استفاده کرده است.]
از زمان انتشار ماجرای اصلی از سوی «تایمز»، اطلاعات بیشتری فاش شده، از جمله اطلاعاتی در مورد هویت برخی اعضای این واحد و دیگر فعالیت‌های احتمالی‌اش در اسپانیا و فرانسه. ماه جاری، آلمان دو دیپلمات روس را به مثابه تنبیهی برای ترور یک فرمانده شورشی سابق چچنی در برلین آن هم در روز روشن اخراج کرد. با این حال، روشن نیست که آیا در این حادثه واحد ۲۹۱۵۵ دخیل بوده است یا خیر. گزارشگر نیویورک تایمز در ادامه می‌افزاید، مقام‌های اطلاعاتی و امنیتی غرب هنوز در حال کار روی این مساله هستند که دریابند چرا و چگونه این واحد خود را وقف اهدافی خاص کرده است. حتی اکنون، بازپرسان انگیزه واقعی در پرونده گبرف را مشخص نکرده‌اند. به احتمال زیاد، مقام‌های اطلاعاتی می‌گویند گبرف به‌دلیل اینکه کسب‌و‌کارش موجب رنجش و البته اخلال در کار کرملین شده به یک هدف تبدیل شده بود. اما دلیل رنجش کرملین چه بود؟ فروش تسلیحات از سوی او به اوکراین گناهی نابخشودنی بود زیرا وارد حیطه‌ای شد که مدت‌ها بازارِ تحت کنترل روسیه بود. در واقع، نفوذ او به بازاری که در اختیار کرملین بود به مذاق ساکنان کرملین خوش نیامد. دلیل دیگر رنجش از او تلاش‌هایش برای خرید یک کارخانه تسلیحاتی بود که یک اولیگارش روس به آن چشم طمع دوخته بود. گبرف می‌گوید بر این اعتقاد است که رقبای تجاری محلی‌اش یا سیاستمداران هم ممکن است به نوعی دخیل باشند. گبرف در مصاحبه‌ای می‌گوید: «من به نزد گرگ‌ها پرتاب شدم. در مورد چرایی و چگونگی آن هنوز دارم از خودم پرس و جو می‌کنم.»
دیداری از دنیای دیگر
سم به تدریج اثر کرد. گبرف ابتدا در عصر ۲۷ آوریل ۲۰۱۵ متوجه شد که اتفاقی افتاده است یعنی زمانی که چشم راست او ناگهان «مانند پرچم روسیه قرمز شد». او می‌گوید، احساس می‌کردم انگار یک سطل شن داخل مردمک چشمم ریخته‌اند. عصر روز بعد، گبرف به طبقه نوزدهم رستوران مورد علاقه‌اش در هتل «مارینلا» رفت که یک پاتوق لاکچری در صوفیه، پایتخت بلغارستان، بود؛ جایی که مشتری‌ها می‌توانند آزادانه با طاووس‌هایی که در آنجا در حال گشت و گذار هستند سلفی بگیرند. در وقت شام، گبرف به شدت شروع به استفراغ کرد و به سرعت به بیمارستان نظامی منتقل شد. سپس، ناگهان همه چیز در نظرش سیاه و سفید شد. با افزایش شدید توهم‌هایش، تصور کرد که یک موجود خیالی و عصبانی او را تهدید به کشیدن روی زمین می‌کند. او در مجموعه‌ای از مصاحبه‌هایی که در بخشی از سال گذشته انجام داد گفت:«من سه بار- البته بر حسب تخمین خودم- دنیای دیگر را دیدم. پزشکان می‌گفتند که از دست رفته بودم.»
یک روز بعد، مدیر تولید این شرکت به نام «والنتین تاچی یف» هم بستری شد. چند روز بعد از آن، پسر تاچی‌یف به نام «هیرستو» که قرار بود رهبری شرکت «Emco» متعلق به گبرف را به دست بگیرد به بخش مراقبت‌های ویژه انتقال یافت. او مدتی بعد گفت: «اگر از دست من و پسرم خلاص می‌شدند، شرکت از بین می‌رفت. چه کسی قراردادها را امضا خواهد کرد؟ چه کسی اصلا حق این کار را دارد؟» طی ماه بعد از آن، یعنی زمانی که گبرف در بیمارستان رو به بهبود می‌رفت، مقام‌های بلغاری پیشرفت اندکی در این پرونده داشتند. در کشوری که در گذشته از اقمار شوروی بود آن هم با تاریخ طولانی از قتل و کشتار [بلغارستان]، رسانه‌های خبری بلغاری توجه چندانی به این مساله معطوف نداشتند. دادستان کل اعلام کرد که گبرف با گیاه منداب بیمار شده است [arugula: گیاه منداب از جمله گیاهان دارویی است که برای تقویت سیستم ایمنی بدن، حفظ سلامت چشم، پوست، مو، دندان و استخوان‌ها مفید است]. سرانجام، مقام‌ها به این نتیجه رسیدند که هر سه نفر مسموم شده‌اند.
در اواخر ماه می، گبرف از بیمارستان مرخص شد و به کنار خانواده و نزد پسرش در تعطیلات در کنار دریای سیاه رفت. آنجا، بار دیگر این دو نفر مسموم شدند. این بار علائم چندان جدی نبود اما به سرعت به صوفیه رسانده شدند و به مدت دو هفته در همان بیمارستان تحت نظر بودند. با وجود دو بار مسمومیت، دادستان‌های بلغاری نتوانستند شواهدی بیابند. نهادهای اطلاعاتی بلغار هرگز گزارشی دال بر شناسایی یک تیم آدمکش در این کشور منتشر نکردند و احتمالا هرگز نمی‌دانستند که آنها اساسا در این کشور حضور داشتند. «روزن پِلِونِلی‌یف» که در زمان این مسمومیت رئیس‌جمهور بلغارستان بود، می‌گفت:«همیشه سرنخ هر چیز یک جورهایی به روسیه برمی‌گردد. نهادهای اطلاعاتی بلغارستان بسیار ناتوان هستند. نهادهای اطلاعاتی بلغارستان تمایل ندارند که با نهادهای اطلاعاتی روسیه سرشاخ شوند یا حتی وارد نبرد سایبری شوند.» زمانی که بیمارستان بلغار که گبرف در آن بستری بود نتوانست ماده مورد استفاده در این مسمومیت را شناسایی کند، گبرف به یک آزمایشگاه فنلاندی به نام «وریفین» ارجاع داده شد که دو ماده شیمیایی را در ادرار او یافتند: یکی «دی اتیل فسفونات» بود که در سموم دفع آفات مورد استفاده قرار می‌گیرد و دیگری یک ماده شیمیایی بود که شناسایی نشد. تا تابستان بعد، مقام‌های بلغاری پرونده را کنار گذاشتند. آنها هیچ تصوری نداشتند که اساسا واحدی به نام ۲۹۱۵۵ وجود دارد. حتی مقام‌های اطلاعاتی و امنیتی در دیگر نقاط اروپا هم خبری از آن نداشتند. بر اساس سوابقی که نیویورک تایمز در سفرها جمع‌آوری کرد، اگرچه گبرف همچنان زنده ماند اما اعضای واحد ۲۹۱۵۵ سرشان خیلی شلوغ بود. از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸، یک دو جین سفر برای انجام چنین عملیات‌هایی از مسکو به کشورهای مختلف اروپایی انجام گرفت. عملیات آنها در بلغارستان احتمالا هرگز شناسایی نشده است. سپس، یک مسمومیت دیگر رخ داد.
موفقیت غیرمنتظره
در مارس ۲۰۱۸، یک جاسوس سابق روسیه به نام سرگئی اسکریپال با یک عامل عصبی کشنده در شهر سالیسبوری در انگلستان مسموم شد. او در یک رستوران شروع به یاوه‌گویی کرد و پیش از اینکه چیزی بفهمد به کما رفت. این اولین مورد استفاده از تسلیحات شیمیایی در اروپا از جنگ جهانی دوم به این سو بود و زمینه‌ساز تحقیقاتی گسترده برای تعیین وسعت و البته عامل این تهدید شد. دادستان‌های بریتانیایی، این حمله را به آدمکش‌هایی که برای نهاد اطلاعاتی- نظامی روسیه کار می‌کنند نسبت دادند؛ نهادی که به GRU معروف بود. مقام‌های بریتانیایی همراه با متحدان اروپایی‌شان به تحلیل سوابق سفر عوامل روسی پرداختند. یکی از این تحلیل‌ها به مردی رسید که از یک پاسپورت روسی و با نام «سرگئی فدوتوف» استفاده می‌کرد. او به مدت ۵ سال، سفرهای گسترده‌ای به اروپا داشت و به بوسنی، اسپانیا و سوئیس رفت و آمد می‌کرد. چند روز قبل از مسمومیت اسکریپال، او در لندن بود و اندکی پس از این حمله آنجا را ترک کرد و اکنون مقام‌های بریتانیایی او را به‌عنوان فرمانده تیمی که اسکریپال را مسموم کرد مورد شناسایی قرار داده‌اند.همچنین روشن شد که او در سال ۲۰۱۵ در بلغارستان بوده است و سه بار به آنجا سفر کرده است: اولین‌بار در فوریه و سپس در آوریل یعنی زمانی که برای اولین بار گبرف مسموم شد؛ و بار دیگر در اواخر ماه می که مصادف بود با دومین مسمومیت گبرف. مامورانی از یک منبع خبری بریتانیایی به نام «بلینکات» اعلام کردند که مردی که از نام فدوتوف استفاده می‌کند «دنیس. وی. سرگیف» نام دارد که یک افسر عالی رتبه GRU است و یک کهنه سرباز و داوطلب در جنگ‌های روسیه در قفقاز بوده است [روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با عنوان «زمان خرابکاری و ترور در اروپا نزدیک است: کاگ‌ب احیا می‌شود» در ۱۸ مهرماه ۹۸ به شکل‌گیری GRU پرداخته بود]. مقام‌های بریتانیایی بر درستی این گزارش مهر تایید زدند. این افشاگری‌های مرتبط با این مسمومیت‌ها در انگلستان و بلغارستان در کمک به مقام‌های غربی برای رسیدن به این نتیجه که اینها حملاتی یک طرفه از سوی روسیه نبوده، بلکه بخشی از یک عملیات هماهنگ با مدیریت واحد ۲۹۱۵۵ بوده حیاتی خواهد بود.
در هفته‌های اخیر، یک عملیات دیگر این بار در اسپانیا شناسایی شده که احتمالا پای مردی در میان است که باز به نام فدوتوف شناخته می‌شود. عالی‌ترین دادگاه کیفری در حال تحقیق در مورد این مساله است که آیا فدوتوف و دیگر عوامل روسی مشارکت و مداخله‌ای در تظاهراتی که در سال ۲۰۱۷ در کاتالونیا رخ داد و موجب بی‌ثباتی در این منطقه شد دست داشته‌اند یا خیر. سوابق مسافرتی نشان می‌دهد او چند روز قبل از اینکه در این منطقه همه‌پرسی استقلال برگزار شود به بارسلون رسید. فدوتوف طی سفر دو سال قبل‌ترش به بلغارستان، به افسران دیگر پیوست. به گفته دو مقام امنیتی اروپایی که به دلیل بحث در مورد مسائل امنیتی خواستار محفوظ ماندن نامشان شده‌اند، در مسمومیت آوریل ۲۰۱۵، دومرد با نام‌های مستعار «جورجی گورشکوف» و «سرگئی پاولوف» به آنجا رفته بودند. مردی که از هویت پاولوف استفاده می‌کرد یک سال قبل از مسمومیت اسکریپال به لندن هم رفته بود؛ احتمالا در تدارک انجام یک حمله بود. دادستان کل بلغارستان که دستش با شواهد جدید ارائه شده از سوی بریتانیا پر شده بود، این پرونده را در اکتبر ۲۰۱۸ دوباره باز کرد. به محض بازگشایی پرونده، بازپرسان سرنخ‌های جدیدی کشف کردند. پیش از مسمومیت اولیه، فدوتوف و دو عامل دیگر از واحد ۲۹۱۵۵ به هتل «هیل» رفته بودند، در همان مجتمعی که دفتر گبرف در آن واقع است. دادستان‌ها اکنون می‌گویند، آنها اصرار می‌کردند که در اتاق‌هایی اقامت گزینند که چشم‌اندازی به ورودی گاراژ پارکینگ داشته باشد؛ همان جایی که مدیر تولید Emco خودروی خود را در آنجا پارک می‌کند. در این گاراژ، دادستان‌ها در دوربین‌های نظارتی چیزهایی کشف کردند که نشان می‌داد مردی خوش‌پوش به نیسان خاکستری گبرف و خودروهایی که مالک آن فرزند گبرف و مدیر تولید شرکت هستند نزدیک می‌شود. او ظاهرا چیزی را به دستگیره سه خودرو می‌پاشد. مقام‌های اطلاعاتی غربی می‌گویند که این ماده سمّی بوده است. ماه جاری دفتر آقای «تساتساروف»، دادستان کل بلغارستان، این ویدئوها را تایید کرد، اما تاکید کرد که کیفیت پایین فیلم‌ها مانع از این شده که بازپرس‌ها بتوانند این فرد خوش‌پوش را شناسایی کنند. تساتساروف که دوره خدمتش روز چهارشنبه جاری به پایان می‌رسد ویدئوها را برای تحلیل به FBI در آمریکا فرستاده است. اطلاعات مسافرتی که با The Times به اشتراک گذاشته شده نشان می‌دهد هر سه قاتل که با واحد ۲۹۱۵۵ ارتباط داشتند در ۲۸ آوریل بلغارستان را ترک کردند یعنی زمانی که گبرف در بیمارستان بستری بود و در توهم غولی به سر می‌برد که دارد او را تکه پاره می‌کند.
