دوئل آبی تاجیکستان و قرقیزستان هزاران نفر را آواره کرد

فرار از مرز

دنیای اقتصاد : در درگیری‌های مرزی میان قرقیزستان و تاجیکستان در هفته‌ای که گذشت بیش از ۴۰ نفر کشته شدند. این درگیری‌ها در پی مجادله بر سر آب میان دو کشور بالا گرفته و ۱۰ هزار نفر خانه‌های خود را به دلیل بالاگرفتن درگیری‌ها ترک کرده‌اند. درگیری روز چهارشنبه بعد از نصب دوربین‌های مداربسته نظارتی در تاسیسات آب مرزی با سنگ‌پرانی مردم هر دو سوی مرز به سمت یکدیگر آغاز شد. توافق آتش‌بس و عقب‌نشینی نیروهای نظامی انجام گرفته اما به نظر می‌رسد تیراندازی‌های پراکنده در جریان است. «اندرو. ای. کرامر» در گزارش ۳۰ آوریل برای نیویورک تایمز نوشت، شروع نزاع میان دو کشور در زمانی است که ایالات متحده عقب‌نشینی کامل نیروهای خود از افغانستان را آغاز کرده است. افغانستان هم مرز با تاجیکستان است. کشورهای آسیای مرکزی جایگزینی برای مسیر پاکستان جهت عقب‌نشینی نیروها و تجهیزات آمریکایی است.

درگیری میان تاجیکستان- قرقیزستان روز جمعه و پیش از آنکه روسای‌جمهور دو کشور با یکدیگر تماس تلفنی بگیرند از سر گرفته شد. این دو رهبر پس از تماس تلفنی توافق کردند که ماه آینده با یکدیگر دیدار داشته باشند. دو طرف روز پنج‌شنبه هم اعلام کردند که با آتش بس موافقند. تصاویر منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی حاکی از آتش‌سوزی در برخی از ساختمان‌های ناحیه مورد اختلاف در منطقه کوکتاش باتکند قرقیزستان است. یک ایستگاه مرزی، یک مدرسه، یک قمارخانه، هشت مغازه و ۲۰ خانه در میان ساختمان‌های آتش‌گرفته وجود داشته‌اند. فرماندار کوکتاش باتکند قرقیزستان گفت دو طرف بر سر لزوم برچیدن دوربین‌های مدار بسته در تاسیسات آب مرزی توافق کردند اما تاجیکستان کمی بعد نظر خود را عوض کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است ماموران مرزی در پی شدت گرفتن خشونت‌های اولیه مجبور به دخالت در این درگیری‌ها شدند. روز پنج‌شنبه یگان‌های ارتش از دو سو به یکدیگر تیراندازی کردند و نهایتا اعلام شد از ساعت ۸ هشت شب (پنج‌شنبه) آتش بس برقرار می‌شود. روز جمعه تاجیکستان با انتشار بیانیه‌ای به پذیرش توافق آتش‌بس اذعان کرد اما به هیچ نوع تلفات یا خسارت در پی این درگیری‌ها اشاره نکرد.

اما روایت‌ها از میزان کشته‌ها و زخمی‌ها متعدد است. وزارت بهداشت قرقیزستان روز جمعه اعلام کرد، در جریان درگیری‌های در مرز بین این کشور با تاجیکستان ۱۳ غیرنظامی قرقیز کشته و ۱۲۱ تن دیگر نیز زخمی شدند. خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از یکی از سخنگوهای وزارت بهداشت قرقیزستان گفت: «تا ساعت ۷:۵۰ صبح جمعه، در مجموع ۱۳۴ تن در درگیری مرزی هدف قرار گرفته‌اند که ۱۳ تن آنها کشته شده‌اند». وی ادامه داد: ۲۵ زخمی به بیمارستانی در بیشکک، پایتخت منتقل شده‌اند و تحت درمان هستند.

به نوشته گزارشگر نیویورک تایمز، دفتر «سدیر جباروف»، رئیس جمهور قرقیزستان، در بیانیه‌ای اعلام کرد که «مطمئن است که همکاری‌های سودمند متقابل میان قرقیزستان و تاجیکستان ادامه خواهد یافت و به شکل موثری بر مبنای دوستی و صداقت سنتی و دیرینه دو کشور و دو ملت توسعه خواهد یافت». اما گزارش‌های محلی حاکی است که وضعیت دشوارتر از آن چیزی است که گفته شده است. بر اساس گزارش‌های محلی، تنش‌های قومی- محلی شدیدی درگرفته و روابط در دو سوی مرز حالتی غیردوستانه و گاهی پرخاشگرانه به خود گرفته است. برخی تصاویر ویدئویی که در فضای مجازی منتشر شده نشان می‌دهد که برخی تاجیک‌ها از سوختن خانه قرقیزها در یک روستا ابراز شادمانی می‌کردند. به نوشته نیویورک تایمز، آنچه پرتاب سنگ میان ساکنان دو سوی مرز بود به سرعت رو به وخامت رفت و به تبادل آتش میان نیروهای مرزی و ارتش‌ها منجر شد. مقام‌های قرقیز وضعیت را بحرانی تر نشان داده و توپ را به زمین تاجیک‌ها انداخته اند. قرقیزها می‌گویند این ابتدا دولت تاجیکستان بود که پیش از بدتر شدن اوضاع، نیروهای نظامی خود را به‌کار گرفت و یک هلیکوپتر هم به یک پایگاه مرزی حمله کرد. با این حال، وقتی درگیری در روز پنج‌شنبه با آتش بس متوقف شد، دو طرف کل تلفات خود را ۶ نفر اعلام کردند. وزیر بهداشت قرقیزستان «علیزا سلطانبکوا» گفت که روز پنج‌شنبه در این درگیری‌ها دست کم ۳۱ نفر کشته و ۱۵۴ نفر زخمی شده‌اند. تاجیکستان هیچ تلفاتی را در این درگیری‌ها اعلام نکرده است. اما رسانه‌های محلی به نقل از مقام‌های منطقه‌ای اعلام کردند که ۱۰ نفر کشته و ۹۰ نفر زخمی شده اند.

این درگیری حول منطقه «واروخ» رخ داد که منطقه‌ای تاجیک نشین در قرقیزستان است که سال هاست محل نزاع دو کشور در اطراف منطقه فرغانه در آسیای مرکزی بوده است. این نزاع‌ها میراثی از فروپاشی شوروی است. افزون بر این، بحران درازمدت دیگر در این منطقه سیاست‌های آبی است. تاجیکستان سرچشمه‌های آبی بسیاری از رودخانه‌های منطقه را در کنترل دارد که چهار کشور دیگر بازمانده شوروی یعنی قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان برای آبیاری به آنها وابسته‌اند. نبرد هفته گذشته میان تاجیکستان و قرقیزستان بر سر کنترل یک کانال آبیاری درگرفت. در مرحله اول جنگ افغانستان، ایالات‌متحده بر دو پایگاه در آسیای‌مرکزی اتکا داشت تا نیروهای خود را به افغانستان منتقل کند. ایالات‌متحده همچنین از همین مسیر همه‌چیز از سوخت گرفته تا غذا را به نیروهایش در مناطق جنگی ارسال می‌کرد.

گزارش بی‌بی‌سی نیز حاکی از آن است که روز چهارشنبه ۲۹ آوریل، ساعت ۱۳:۰۵ به وقت محلی، در اطراف مرکز توزیع آب در روستای ‌«خواجه‌‌اعلا»ی شهر «اسفره» تاجیکستان و «کوکتاش باتکند» قرقیزستان بین ساکنان محلی تاجیک و قرقیز در نزدیکی مرز درگیری روی داد. کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان گفته بود که قرقیزستان به‌رغم توافقات میان دو کشور، قصد تصرف این مرکز آبرسانی را داشته است. چند تن از اهالی این روستا به رسانه‌ها گفته‌اند که از ساعت چهار صبح چهارشنبه ساکنان روستاهای سامانیان‌اسفره در تاجیکستان و کوکتاش باتکند  در قرقیزستان به سنگ‌اندازی به سوی همدیگر پرداختند و چندی بعد صدای شلیک گلوله هم به گوش رسید. تاجیکستان با قرقیزستان ۹۷۲ کیلومتر مرز مشترک دارد. از زمان فروپاشی شوروی تاکنون دو کشور همسایه تنها بر سر تعیین و علامت‌‌گذاری نزدیک ۵۲۰ کیلومتر خط مرزی به توافق رسیدند. بقیه خط مرز دو کشور مشخص نشده و به این دلیل ساکنان مناطق مرزی بر سر استفاده از منابع آب، راه، چراگاه و زمین با هم اختلاف‌نظر دارند. این اختلاف‌ها گاهی منجر به زخمی و حتی کشته‌شدن شهروندان دو کشور همسایه می‌شود. کرامر، در گزارش دیگری در تاریخ ۲۹آوریل برای نیویورک‌تایمز نوشت، در برهه‌ای که ایالات‌متحده نیروهای خود از افغانستان را خارج می‌کند، درگیری میان دو کشور آغاز شد. این در حالی است که از دوران شوروی تنها «بحران» (مانند بحران آب، بحران‌های قومی، نزاع بر سر قلمروهای مشخص و ...) به میراث برای این کشورها به یادگار مانده است. او می‌نویسد گزارش‌ها حاکی است که نیروهای تاجیک با قوای سنگین (زرهی، توپخانه‌ای و هوایی) مبادرت به کوبیدن نیروهای قرقیز کردند. مقام‌های قرقیز اعلام کردند که هلیکوپترهای تاجیکی «چندین موضع و پست مرزی» را مورد حمله قرار دادند. برخی ناظران با احتمال و حدس و گمان بیان کرده‌اند که آنچه بر سر نخجوان (میان آذربایجان و ارمنستان) رخ داد، ممکن است میان مناطق تاجیک‌نشین در دل قرقیزستان هم رخ دهد. چنین است که برخی با توجه به عقب‌نشینی آمریکا از افغانستان، وقوع برخی تنش‌ها در منطقه را ممکن دانسته‌اند.

یک مقام ارشد قرقیز به شرط فاش‌نشدن نام اعلام کرد که معلوم نیست آیا آن مناطق کوچک تاجیک‌نشین در قرقیزستان به این کشور بازگردانده خواهد شد یا خیر. مناقشه‌های مرزی هم از دیگر اختلافات بازمانده از دوران شوروی سابق است. در همین راستا، وزارت کشور قرقیزستان نیز اعلام کرد که «هیچ برنامه‌ای برای قلمروهای خارجی ندارد اما هیچ برنامه‌ای هم برای  اشتراک‌گذاشتن حاکمیت سرزمینی خود یا واگذاری بخشی از قلمرو خود به دیگری را ندارد.» این گزارشگر معتقد است که منطقه «واروخ» منطقه‌ای با مشکلات عدیده امنیتی است که توجه جهانی چندانی به آن معطوف نشده است. فروپاشی شوروی اختلافات قومی- سرزمینی- حاکمیتی زیادی برای کشورهای منطقه به‌جا گذاشته است. در این منطقه، به صورت گاه و بیگاه صدای شلیک موشک شنیده می‌شود و کارگران ساختمانی و چوپانان هم ربوده می‌شوند. در صورت بروز سناریویی مشابه با مورد نخجوان برای این منطقه، پای قدرت‌های منطقه‌ای هم به این نزاع کشیده خواهد شد.  با این حال، سخنگوی وزارت‌خارجه روسیه روز جمعه گفت، مسکو از تاجیکستان و قرقیزستان می‌خواهد تا اختلافاتشان را از طریق گفت‌وگو حل و فصل کرده و آماده سازش دیپلماتیک و سیاسی باشند.

«ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت امورخارجه روسیه، گفت: «ما از دو‌طرف می‌خواهیم تا به یک توافق بلندمدت دست پیدا کنند که اجازه عادی‌سازی اوضاع و اجتناب از وقوع مجدد درگیری‌های مشابه را می‌دهد. این موضوع فقط از طریق مذاکره به‌دست می‌آید.» وی ادامه داد،‌ مسکو حامی تصمیم دوشنبه و بیشکک برای تشکیل یک کارگروه مشترک به‌منظور نظارت بر اوضاع مرزی است. همچنین با توجه به اولویت‌های همکاری استراتژیک با قرقیزستان و تاجیکستان، روسیه آماده کمک به هر شکل برای حل تمامی اختلافات از طریق روش‌های دیپلماتیک و سیاسی است. در همین حال، سرویس اقدام خارجی اروپا نیز اعلام کرد اتحادیه اروپا از خشونتی که در مرز بین تاجیکستان و قرقیزستان رخ داد، ابراز تاسف کرده است. بر اساس اعلامیه اتحادیه اروپا، این اتحادیه اعلام کرد که در صورت نیاز آماده ارائه کمک‌های فنی و سیاسی با هدف برقراری ثبات در منطقه است.