خاورمیانه؛ «دوست شدن دشمنان»

محمود فاضلی پژوهشگر مسائل بین‌الملل این روزها هم در خاورمیانه، هم در آسیا و هم اروپا اتحادها در حال تغییر است و تجدید می‌‌شوند. درحالی‌که «ستاره» برخی کشورها می‌‌درخشد، اما دیپلماسی برخی از کشورها دوران بسیار پیچیده‌‌ای را پشت سر می‌‌گذارند که دشمنان قدیمی ‌‌به دوست و دوستان تبدیل به دشمن می‌‌شوند. «دشمن شدن دوستان» با جدایی آشکار اعراب خلیج‌فارس از سیاست آمریکا در جنگ اوکراین آشکار می‌‌شود. درحالی‌که آمریکا گام به گام در مذاکرات هسته‌‌ای با ایران پیش می‌‌رود، اسرائیل و اعراب خلیج‌‌فارس که تهران را «بزرگ‌ترین دشمن» می‌‌دانند، از واشنگتن دور و به یکدیگر نزدیک می‌‌شوند. بارزترین نمونه «دوست شدن دشمنان» نیز مرحله‌‌ای است که در عادی‌‌سازی روابط اعراب و اسرائیل آغاز شد. سیسی رئیس‌جمهور مصر اخیرا میزبان نشست سه‌جانبه سران در شرم‌الشیخ با حضور نفتالی بنت، نخست‌وزیر اسرائیل و محمد بن‌‌زاید، ولیعهد امارات بود. دور جدید گفت‌وگوهای بخشی از خاورمیانه با دیدار وزرای خارجه چهار کشور عربی، اسرائیل و آمریکا در اسرائیل آغاز شد.

نمونه دیگر نیز سفر بشار اسد، رهبر سوریه برای اولین‌بار پس از سال‌ها به امارات است که در آنجا با «فرش قرمز» از او استقبال شد. البته می‌‌توان عادی‌‌سازی روابط ترکیه با امارات و اسرائیل را نیز به‌‌موارد فوق اضافه کرد. در اینجا حلقه مفقوده مصر است. به‌‌نظر می‌‌رسد سیسی هنوز آماده صلح با دولت حزب عدالت و توسعه ترکیه که علیه مصر صفاتی مانند «قاتل و کودتاچی» را به‌کار می‌‌برد، نیست. شواهد نشان می‌‌دهد ولیعهد امارات که اخیرا در تلاش برای قراردادن ترکیه در مرکز سیاست خاورمیانه‌‌ای خود می‌‌باشد، آماده میانجی‌گری بین ترکیه، مصر و سوریه است.

درحالی‌که همه جهان به حمله نظامی روسیه به اوکراین متمرکز شده است، در خاورمیانه نیز اتحادهای جدیدی شکل گرفته است. درست زمانی که جبهه غربی اجلاس سران ناتو، اتحادیه اروپا و G-۷ در یک روز در بروکسل حضور یافتند، در خاورمیانه نیز نشست کشورهای عربی که به‌‌دنبال عادی‌‌‌‌سازی روابط خود با اسرائیل که و در گذشته حتی قابل تصور نبود، برگزار شد. نشست نقب که محل دفن بن‌‌گوریون، نخست وزیر و بنیان‌گذار اسرائیل بود، انتخاب شد. وزرای عرب که برای چندین دهه از بن‌‌گوریون به‌عنوان «بزرگ‌ترین صهیونیست» نام برده و او را محکوم می‌‌کردند، مکان دفنش مکانی برای رایزنی طرف‌‌های شرکت کننده انتخاب شد. تل‌‌آویو اصرار دارد این نشست را برای منطقه حائز اهمیت نشان دهد. موضوع انرژی دومین دستور کار نشست مذکور را تشکیل داد. با جنگ اوکراین، خروج روسیه از فهرست تامین انرژی مورد نیاز اروپا، واشنگتن را وادار کرد تا به دنبال جایگزین‌‌های جدی باشد. اولین گزینه، کشورهای عربی هستند. اما نگرش دوسوگرایانه امارات و عربستان در رای‌‌گیری سازمان ملل درباره اوکراین و این واقعیت که خانواده سلطنتی سعودی برخلاف رویه‌های معمول به مک‌‌کنزی، فرمانده سنتکام آمریکا وقت ملاقات ندادند، واشنگتن را به‌‌حالت آماده‌باش درآورد. بر خلاف فراخوان‌‌های علنی آمریکا یا پیشنهادهای پشت درهای بسته، اعراب برای افزایش جریان گاز طبیعی به اروپا هیچ تلاشی به‌‌خرج ندادند.

کشورهای عربی بر خلاف میل آمریکا در ارسال گاز/ نفت اضافی به اروپا تردید نشان می‌‌دهند؛ اما اسرائیل تصمیم گرفت مقدار گاز طبیعی ارسالی خود به مصر را تا ۵۰درصد افزایش دهد. اسرائیل از سال۲۰۲۰ سالانه حدود ۵ میلیارد متر مکعب گاز را از طریق خط لوله گاز طبیعی که دو کشور را از شبه‌جزیره سینا به هم متصل می‌‌کند، به مصر ارسال کرده است. این احتمال وجود دارد که این گاز یک «گیرنده نامرئی» داشته باشد. ممکن است مصر گازی را که از اسرائیل دریافت می‌‌کند، از طریق خط لوله‌‌ای که از اردن و سوریه عبور کرده، اما غیرفعال است، به لبنان که در حال تجربه یک بحران بزرگ انرژی است، انتقال دهد. به‌‌این ترتیب گاز اسرائیل به‌طور غیرمستقیم به لبنان انتقال داده خواهد شد. در خاورمیانه همانند همه موضوعات، برنامه‌‌ریزی انرژی نیز پیچیده است. اسرائیل برنامه‌هایی برای ایجاد خط لوله دوم به مصر از طریق دریا دارد. این نیز البته بیش از همه به سه کشور ترکیه، قبرس و یونان که برای تحویل گاز اسرائیل به اروپا با یکدیگر درحال رقابت و مشاجره هستند، مربوط می‌‌شود. موضوع گاز می‌‌تواند منجر به تغییرات ائتلاف‌‌ها در خاورمیانه شود. یکی از موضوعات دستور کار نشست نقب موضوع کمبود گندم در کشورهای شمال آفریقا به‌‌دلیل جنگ اوکراین است. مصر حدود ۸۵درصد گندم مصرفی خود را از اوکراین و روسیه وارد می‌‌کرد. وضعیت الجزایر و مراکش نیز مشابه است. وقتی ژنرال مکنزی در سال۲۰۱۹ به ریاست «سنتکام» رسید، نگرانی اصلی او ایران بود. با پایان دوران فرماندهی او از اول آوریل، ایران همچنان اولویت نخست سنتکام است. قدرت آمریکا در خاورمیانه طی سه سال فرماندهی او کاهش یافت. مکنزی خود در این‌باره معتقد است «درس پایدار دوران ماموریت او برای منطقه این است که ایران قدرتمندتر شده است.» اما حالا متقاعد شده که با احیای برجام، آمریکا باید در آینده با حضور ایران در محیط منطقه به یک سازگاری دست یابد.

بی‌‌شک ضعف بزرگ آمریکا در خاورمیانه نحوه خروج این کشور از افغانستان است که آن را علامت کاهش قدرت آمریکا در خاورمیانه می‌‌دانند. باقی ماندن نیروهای نظامی آمریکا در عراق، سوریه، مصر، بحرین و کویت همچنان برای آمریکا یک «عادت» تبدیل شده و به‌‌نظر می‌‌رسد نه آمریکا و نه دوستان بی‌‌ثباتش قادر به ترک آن نیستند. گرچه ممکن است این روزها دولت بایدن به‌‌علت بحران اوکراین چندان توجهی به خاورمیانه نداشته باشد، اما ده‌ها هزار نیروی نظامی آمریکایی همچنان در پایگاه‌های مختلف در منطقه خاورمیانه مستقر هستند. در شرایطی که تلاش‌‌های آمریکا برای حضور فعال در خاورمیانه موفقیت‌آمیز نبوده و این کشور دیگر به‌عنوان یک «ابر قدرت» در خاورمیانه دیده نمی‌‌شود، اما برخی از کشورهای عربی همچنان به کمک آمریکا امیدوار هستند. آنها به‌‌دلیل پاره‌‌ای از نگرانی‌‌ها و اینکه آمریکا دیگر قدرت خود را از دست داده است از اسرائیل که روابط دوستانه‌‌ای با کشورهای منطقه برقرار کرده است، کمک می‌‌خواهند.