چه کسی دریاچه ارومیه را نجات داد؛ باران یا تدبیر؟
احد چشمهایش خون انداخته و انگار زخم این هشت سالی که دریاچه خشکیده بوده هنوز در دلش پوست نگرفته. جوان که بوده قایقش نان می‌رسانده توی دریاچه‌ای که سر پیدا داشته و ته ناپیدا.
احد از ویرانی می‌گوید. از مشت بسته‌ی آدمیزاد در دست و دلبازی مهر به آسمان به کویر به جنگل یا به همین دریاچه. می‌گوید:۱۷، ۱۸ سال طول کشید تا دریاچه به آن حال و روز افتاد. بد تا کردیم. اشتباه روی اشتباه. تقصیر پشت تقصیر تا آخر به خودمان آمدیم دیدیم دریاچه ارومیه با آن عظمت خشکید. مات شدیم به شوره زار. زار زدیم پای بی کفایتی. داد زدیم و ویراژ دادیم با ماشین هایمان تا وسط دریاچه‌ای که روزی محل قایق سواری یمان بود. دستمان هم کوتاه بود. تا این بگوید «من نبودم دستم بود» و آن یکی بگوید من نکردم، ۸ سال دریاچه را خشک دیدم، حالا هم مثل روز‌های اول نیست، اما باز هم شکر هزار بار شکر! صد هزار بار شکر.
غرق در حرفایش بودم که صدای قایق موتوری‌ها آمد. سوار یکی از آن‌ها شدم. جلوتر می‌رفتیم جوان‌هایی که در حال شنا کردن در دریاچه بودند با دیدنمان دستی تکان می‌دادند. عده‌ای لجن‌های معروف دریاچه را که گویا خاصیت درمانی دارد به تمام سر و بدن مالیده و روی دریاچه دراز کشیده بودند. آب تا نزدیکی‌های پل میان گذر قدیمی بالا آمده بود. پل جدید درست بالای پل قدیمی قد علم کرده بود. ماشین‌هایی که از پل جدید عبور می‌کردند اقبال همراهشان بود که دریاچه را در دو سمت خود ببینند. حتی در نقاط دور‌تر پرندگانی نیز به چشم می‌آمد. همه این‌ها نشان می‌داد که آمار‌های اعلام شده از سوی مسئولان مبنی بر اینکه سه هزار و دویست کیلومتر مربع از دریاچه آبگیری شده و تراز آبی آن در سال جاری تا ۱۲۷۱.۹۶ بالا رفته، درست است.
البته آن‌ها بار‌ها تأکید کرده اند که درسته این روز‌ها حال دریاچه خوبه، اما اگر روند احیا ادامه نداشته باشد و بودجه لازم برای تکمیل طرح‌های نیمه کاره در زمان مناسب تخصیص نیابد تمام کار‌هایی که در این پنج ساله انجام شده به هدر می‌رود. یادمان باشد وضعیت دریاچه تثبیت شده، اما تا احیا کامل هنوز فاصله داریم.
«فرهاد سرخوش»، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه حال این روز‌های دریاچه ارومیه بهتر از ۸ سال گذشته می‌داند و می‌گوید: مراحل اولیه طرح احیا به خوبی انجام و دریاچه ارومیه از حالت بحران خارج شده. با وجود آنکه در حال حاضر بیش از ۵ میلیارد مترمکعب آب در دریاچه وجود دارد، اما نباید تصور کنیم که دیگر می‌توانیم به راحتی آب را بدون برنامه برای مصارف کشاورزی، صنعتی و ... استفاده کنیم.
هر چند برخی مردم محلی حال خوب دریاچه را مدیون بارش‌های بهاری می‌دانستند و مرتب تأکید می‌کردند «دریاچه را خدا نجات داد»، اما سرخوش تأکید می‌کند، درسته میزان بارش‌های امسال بسیار مناسب بوده، اما باید بپذیریم که اگر اقدامات ستاد احیا و دیگر دستگاه‌های اجرایی همچون لایروبی انهار، مرمت و اصلاح سر دهنه‌ها موجب کنترل هرزآب‌ها و هدایت و انتقال آب به بستر دریاچه نشده بود، عملا کاری انجام نمی‌شد درست مثل سال‌هایی که حتی بارش‌های بیشتر داشته ایم، اما کاری برای حفظ آن نکرده ایم. در واقع اگر طرح‌های احیا انجام نمی‌شد، چه بسا همین بارش‌ها خسارت‌هایی نیز به بار می‌آوردند به طور مثال لایروبی رودخانه‌ها سبب شد در بارش‌های اخیر هیچ کدام از روستا‌های در مسیر رودخانه دچار سیلاب و خسارت نشوند.
با وجود آنکه مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید دریاچه از حالت بحرانی خارج شده، اما معتقد است: هنوز دریاچه به طور کامل احیا نشده و اگر در این زمینه غفلت شود ممکن است سال‌ها از روند مناسب فعلی عقب بمانیم. در واقع نیاز است طرح‌هایی که تا کنون انجام شده با تزریق به موقع اعتبارات تکمیل شود تا بتوانیم نتیجه کامل آن را مشاهده کنیم.
«علی حاجی مرادی» مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز وضعیت فعلی دریاچه را مناسب می‌داند و می‌گوید: زمانی که شما هشت متر از تراز آبی دریاچه‌ای که حجم آن وابستگی به عمق آب دارد را طی ۲۰ سال ازدست می‌دهید یعنی ۲ هزار و سیصد تا سه هزار و سیصد کیلومتر مربع وسعت دریاچه کمتر خواهد شد و این اتفاقی است که در دریاچه ارومیه افتاده و همه به نظاره نشستیم.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر در سه هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه آب وجود دارد می‌گوید: در سال ۷۴ که بهترین سال دریاچه از نظر تراز آبی در دهه‌های گذشته بوده این دریاچه پنج هزار و سیصد کیلومتر آب داشته، اما درست ۱۰ سال بعد از آن یعنی سال ۸۴ که دریاچه وارد فاز بحرانی شده وسعت پنهه آبی آن به چهار هزار و سیصد کیلومتر رسیده. البته در سال‌های آینده نه تنها این روند متوقف نشده بلکه در سال ۹۳ وسعت پهنه آبی آن به یکهزار و صد کیلومتر رسید و کارشناسان اعلام کردند که اگر این میزان آب را نیز از دست دهیم دیگر دریاچه احیا نخواهد شد. همان زمان بود که هم و غممان شد احیای دریاچه.
این کارشناس ارشد منابع آب با بیان اینکه بین سال ۸۴ تا ۹۳ ما ۸ متر از تراز آبی دریاچه را که به اندازه یک ساختمان ۳ طبقه می‌شود، از دست داده ایم می‌گوید: درست از همان سال بود که طرح احیا دریاچه رقم خورد و با همکاری تمام دستگاه‌های مسئول توانستیم طی ۵ سال این میزان را به ۳ هزار و ۲۰۰ کیلومتر برسانیم. در واقع اگر بخواهیم نیمه خالی لیوان را ببینیم کماکان ۲ هزار و ۱۰۰ کیلومتر از دریاچه آب ندارد. اما نیمه پر لیوان اینه که نسبت به سال ۹۳ الان ۲ هزار و صد کیلومتر به وسعت آبی دریاچه اضافه شده است. از سوی دیگر هر چند در مقایسه با سال ۸۴ یکهزار و ۱۰۰ کیلومتر از وسعت دریاچه فاصله داریم، اما نه تنها آن ۱۲۰ سانتی متر در سال ۹۳ را از دست نداده ایم بلکه ۱۳۵ سانتی متر هم نسبت به آن سال بیشتر آب داریم.
وی با تأکید بر آنکه در حال حاضر ما ۲ متر و ۵۵ سانتی متر با شرایطی که ممکن بود دریاچه را از دست دهیم فاصله داریم، خاطرنشان می‌کند: عمق دریاچه در سال ۹۳ زمانی که طرح احیا آغاز شد حداکثر یک متر بود. یعنی کافی بود ۳ تابستان دیگر به همان شکل می‌گذشت تا عملا دریاچه را از دست می‌دادیم. البته فراموش نکنید که اگر یکسال بستر دریاچه خشک می‌شد و در معرض آفتاب قرار می‌گرفت قابلیت رسوب برداری نمکی بستر خود را از دست می‌داد و بعد از آن هر میزان آب هم وارد آن می‌شد دیگر عمق گیری انجام نمی‌شد.
حاجی مرادی طرح‌های احیا را نجات بخش می‌داندو ادامه می‌دهد: البته برای اطمینان از اینکه دریاچه شرایط پایدار خود را به دست آورده باید به تراز ۱۲۷۴.۱ برسیم که الان ۲ مترو ۲۰ سانتی متر با آن فاصله داریم. در واقع باید حواسمان باشد که تفکر اینکه دریاچه به طور کامل احیا شده شکل نگیرد و از ادامه روند احیا دست برنداریم. اینکه مردم می‌گویند دریاچه را خدا و باران‌های بهاری نجات داد اشکال کمتری دارد تا اینکه یک مقام دولتی تصور کند دیگر احیا به طور کامل انجام شده ونیاز به ادامه طرح‌ها نیست. دریاچه همچنان شکننده است و اگر ما تا ۳ سال دیگر باز هم سالی ۴۰ سانتی متر را از دست دهیم یعنی کل دستاورد‌های ۵ ساله را به راحتی از دست داده ایم.
شرط احیا کامل دریاچه ارومیه این است که همچنان سقف مجاز برداشت از آب را رعایت کنیم و به ادامه تأمین بودجه پروژه‌هایی که تنها چند قدم تا بهره برداری کامل از آن فاصله داریم، اهمیت دهیم. اگر الان کمی کاهلی کنیم تمام زحماتمان به هدر خواهد رفت.
«مهران نظری»، مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی نیز می‌گوید: وضعیتی که امروز مشاهده می‌کنید محصول اقدامات ستاد احیا دریاچه، تمام اعضای کارگاه ملی نجات دریاچه ارومیه به ریاست دکتر جهانگیری معاون رئیس جمهوری، سازمان محیط زیست و همچنین بارش‌های بهاری بوده. درست است که امسال بارش‌ها تأثیر چشمگیری بر روند احیا داشته اند، اما اگر طرح‌های احیا نبود چه بسا همین بارش‌ها خسارت‌هایی نیز به بار می‌آوردند در حالی که با وجود ۴۶۵ میلیمتر بارش هیچ گونه خسارتی نداشتیم.
وی سطح تراز آبی فعلی امسال دریاچه ارومیه را در ۸ سال گذشته در بالاترین حد ممکن می‌داند و می‌گوید: تراز آب در اردیبهشت امسال ۱۲۷۱.۹۶ بوده که در یک ماه گذشته ۲۳ سانتی متر از ارتفاع آن به علت گرمای هوا و تبخیر کم شده، اما امیدواریم تا پایان فصل گرما این مقدار بیشتر از ۷۰ سانتی متر نباشد.
نظری ادامه می‌دهد: در سال‌های گذشته در این بازه زمانی برای تردد به جزایر اطراف از ماشین استفاده می‌کردیم و امکان تردد قایق‌ها وجود نداشت، اما امسال به لطف اقدامات انجام شده و بارندگی‌های مناسب می‌بینید نه تنها قایق‌ها امکان تردد در دریاچه را دارند بلکه مردم نیر مشغول شنا هستند.
وی در پاسخ به اینکه ممکن است احیای دریاچه سایر اکوسیستم‌ها مانند تالاب‌ها را از بین ببرد، می‌گوید: تلاش ما این بوده که اول تالاب‌ها احیا شوند، زیرا معتقدیم تالاب‌های اقماری و دریاچه ارومیه در یک اکوسیستم بهم پیوسته هستند. در واقع احیای تالاب‌هایی که در اطراف دریاچه هستند و احیای خود دریاچه از یکدیگر جدایی نا پذیرند. پروژه‌های فعلی ما بیشتر روی تالاب‌ها متمرکز شده تا هم اکوسیستم‌های تالابی و هم دریاچه احیا شود در واقع ما تنها حق آبه مشخص شده را به دریاچه سرازیر می‌کنیم و هیچ آبی از دیگر بخش‌ها به دریاچه اختصاص پیدا نمی‌کند.
وضعیت تالاب‌های ما مانند کانی برازان و سیران گولی نسبت به چند ساله گذشته بسیار بهتر است و حتی در ماه‌های گرم فعلی نیز این تالاب‌ها آب دارند در حالی که سال‌های قبل خیلی زودتر از زمان فعلی خشک می‌شدند. ما مصرف آب را با انجام طرح‌های مختلف مدیریت کرده و جلوی هدر رفت و پرت آب را گرفته ایم، اما در دیگر بخش‌ها نیز کم نگذاشته ایم.
نظری مشارکت جامعه محلی را در روند احیا مناسب می‌داند و می‌گوید: امسال همه مردم مطالبه گر شده اند و پیگیر وضعیت دریاچه ارومیه هستند. این نشان می‌دهد فرهنگ سازی و طرح‌های آموزشی موفق بوده و مردم دیگر به این احساس رسیده اند که دریاچه برای خود آنان است. ما به دنبال راهکار‌هایی هستیم تا در کنار اینکه دریاچه احیا می‌شود کشاورزی نیز انجام شود، نمی‌خواهیم آب کشاورزی را حذف و آن را به دریاچه اختصاص دهیم بلکه در نظر داریم با استفاده از روش‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای از هدر رفت آب جلوگیری کنیم. این آب متعلق به مردم است و اگر روزی دریاچه خشک می‌شد دود آن به چشم همین مردم می‌رفت.
یکی از دستاورد‌های مهم طرح‌های احیا این بوده که مصارف آب در پایاب سد‌ها در حال حاضر ۳۲ درصد کاهش داشته. در واقع با تغییرالگوی کشت و روش‌های صحیح مصرف، در مصرف آب صرفه جویی شده، اما عین حال هیچ اعتراضی از سوی کشاورزان مبنی بر کاهش تولیدات و درآمد نداشته ایم.
عوامل ستاد احیای دریاچه برنامه دقیقی را دنبال می‌کنند. ما چه در زمانی که ۲۰۰ میلیمتر بارندگی داشته ایم و چه امسال که میزان بارندگی ۴۶۵ میلیمتر بوده نگذاشتیم تراز دریاچه پایین برود. این نشان می‌دهد بارندگی‌ها موثر است، اما به تنهایی نمی‌تواند دریاچه را نجات دهد.
نظری ادامه می‌دهد: سال جاری بارش‌های بهاری در بسیاری از استان‌ها خسارت بر جای گذاشت، اما ما در استان متحمل خسارت نشدیم، چون زیرساخت‌ها انجام شده بود. اینجاست که اهمیت لایروبی و دیگر طر ح.ها خودش را نشان داد و به مردم و مسئولان ثابت می‌کند با برنامه‌های مدون و زیربنایی می‌توانیم نه تنها جلوی خسارت ناشی سیلاب را بگیریم بلکه می‌توانیم به روشی مناسب از آن استفاده کنیم.
«مسعود تجریشی»، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست و مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز درباره وضعیت فعلی دریاچه و روند احیا و برنامه‌های آینده توضیح می‌دهد: زمانی که کارگروه احیای دریاچه ارومیه در آغاز دولت یازدهم شروع به‌کار کرد در ابتدا با همکاری دانشگاه شریف و مشاوره با ۶۰۰ کارشناس خارجی و کارشناسان داخلی عوامل خشک شدن دریاچه و همچنین راهکار‌های احیا آن را بررسی کردیم و نتیجه را به هیأت دولت ارائه کردیم. در واقه نقشه راه از ابتدا مشخص بود و الان می‌بینیم با اجرای طرح‌های کارشناسی دریاچه وضعیت قابل قبولی دارد.
وی در خصوص اینکه بارش‌های امسال تأثیری بر روند احیا داشته یا اقدامات انجام شده موثر بوده می‌گوید: در سال آبی ۸۶- ۸۵ بارشی مشابه بارندگی امسال در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشتیم که در آن سال نه تنها سطح آب دریاچه بالا نیامد بلکه در اردیبهشت‌ماه همان سال ۲۷ سانتیمتر کاهش داشت، اما امسال شاهد افزایش یک متری دریاچه بودیم.
درست است که بارندگی‌های اخیر برای دریاچه ارومیه نعمت بزرگی بوده، اما باید در نظر داشته باشیم که بارش باران به‌تن‌هایی این افزایش تراز آب را به همراه نداشته بلکه انجام اقداماتی مانند لایروبی و رهاسازی آب از پشت سد‌ها تأثیرات زیادی داشته است.
تجریشی دلایل صحت این ادعا را این طور بیان می‌کند: چنین بارشی را در سال آبی ۸۶-۸۵ داشتیم که ۴۱۴ میلیمتر بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ثبت شده بود، نکته جالب این است که در اردیبهشت ۸۶ نسبت به اردیبهشت ۸۵ تراز آب دریاچه ارومیه ۲۷ سانتیمتر کاهش یافته بود. همچنین سال آبی ۸۹-۸۸ نیز ۴۰۹ میلیمتر بارش داشتیم، اما با این میزان بارندگی نه‌تن‌ها تراز آب افزایش نیافت بلکه در اردیبهشت ماه ۴۳ سانتیمتر اُفت داشت، این نشان می‌دهد که بارش‌ها در همین میزان که امسال انجام شده ۲ بار دیگر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تکرار شده، اما تراز دریاچه یک‌بار ۲۷ سانتیمتر و بار دیگر ۴۳ سانتیمتر کاهش داشته و تنها امسال بوده که تراز یک متر افزایش داشته است.. علتش موفقیت در حفظ بارش‌های امسال دو دلیل دارد؛ یکی لایروبی‌هایی انجام شده و دیگری رهاسازی مناسب آب از سدهاست. از این رو لایروبی نهر‌های منتهی به دریاچه ارومیه همچنان باید با جدیت دنبال شد. امسال نزدیک به یکهزار و ۴۲۰ میلیون متر مکعب آب از سد‌ها به سمت دریاچه رهاسازی شد د. و که در کنار لایروبی به افزایش تراز آب دریاچه کمک کرد.
وی در خصوص همکاری برای رهاسازی آب به سمت دریاچه، ادامه داد: البته گاه در مقابل رهاسازی مقاومت‌هایی صورت می‌گرفت که اگر ما پافشاری نمی‌کردیم تا وزارت نیرو آب را رها کند قطعاً بعد از وقوع سیل اخیر، با حجم پر سد‌ها مواجه می‌شدیم و خسارات زیادی به بار می‌آمد. این رهاسازی‌ها و لایروبی‌ها نه‌تن‌ها باعث شد تا سد‌ها ایمن باشند و کشاورزی خسارت نبیند بلکه آب نیز به دریاچه وارد شد.
تجریشی تأکید می‌کند: بنابراین خواست خداوند و اقدامات صورت گرفته در کنار هم باعث شد تراز دریاچه افزایش یابد، این نشان می‌دهد اگر بین دستگاه‌ها هماهنگی و همراهی وجود داشته باشد و برنامه دقیق داشته باشیم نتایج رضایت‌بخش خواهد بود.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
ارسال نظر