مرکز پژوهش‌های مجلس در یک گزارش تشریح کرد
کارنامه محیط‌زیست در ۲۰۲۰
شاخص عملکرد زیست محیطی چیست؟
در حال حاضر، یکی از مسائل مهم مطرح در سطح جهانی و ملی در بسیاری از کشورهای دنیا مسائل زیست‌محیطی است و تاکنون کنفرانس‌ها و نشست‌های بین‌المللی مهمی در این خصوص برگزار شده و کشورها به معاهدات و کنوانسیون‌های متعددی برای جلوگیری از بدتر شدن وضعیت زیست‌محیطی جهانی متعهد شده‌اند. داشتن اطلاعات کافی از وضعیت محیط‌زیست کشورها و بررسی روند تغییرات زیست‌محیطی یکی از موضوعات مورد توجه مجامع جهانی طی سال‌های اخیر بوده است. این موضوع در شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود برای تعیین تغییرات لازم در نحوه مدیریت و ارائه برنامه‌های مدیریتی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. به همین دلیل، تاکنون شاخص‌های زیست‌محیطی متعددی برای نظارت بر فرآیندهای تخریب محیط‌زیست از سوی سازمان ملل متحد و دانشگاه‌ها مطرح شده است. یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها که در حال حاضر به‌صورت گسترده ملاک مقایسه کشورها بوده و در خصوص حفاظت از محیط‌زیست به‌صورت سالانه منتشر می‌شود، شاخص عملکرد محیط‌زیستی است که دانشگاه‌های ییل و کلمبیا با همکاری مجمع جهانی اقتصاد داووس هر دو سال یک‌بار منتشر می‌کنند. نخستین گزارش منتشرشده در این زمینه، در سال ۲۰۰۶ بوده و تاکنون هشت نسخه از این گزارش منتشر شده است که تقریبا در هر گزارش، تغییراتی در ساختار، شاخص‌ها، وزن شاخص‌ها، نحوه محاسبه و تعداد کشورها با توجه به دسترسی به اطلاعات مشاهده می‌شود. مقدار شاخص EPI از صفر تا ۱۰۰ تعیین شده و امتیاز ۱۰۰ بهترین و صفر بدترین وضعیت محیط‌زیست است. امتیاز به‌دست‌آمده در این شاخص، بیانگر ارتقا یا نزول عملکرد محیط‌زیستی کشورها نسبت به دوره‌های قبل و نیز رتبه آنها نسبت به سایر کشورهای جهان است. ازآنجاکه این شاخص مرکب از مولفه‌های مختلف است و در هر دوره با تغییراتی همراه بوده، از این جهت اطلاع از اجزا و مولفه‌های مورد بررسی برای محاسبه این شاخص طی دوره‌های مختلف و مشخص‌کردن جایگاه کشورها در هر جزء، ضعف‌ها و نواقص آنها را برای بهبود وضعیت زیست‌محیطی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار روشن می‌کند.
اهمیت شاخص عملکرد زیست‌محیطی در سیاستگذاری
امروزه، استفاده از شاخص‌های پایداری به‌عنوان ابزاری کارآمد برای کمک به تصمیم‌گیران و سیاستگذاران در اتخاذ تصمیم‌ها و فعالیت‌های موثرتر، بسیار گسترش یافته است. از ویژگی‌های اصلی این شاخص‌ها، توانایی آنها در خلاصه‌کردن، متمرکزسازی و متراکم‌کردن پیچیدگی‌های محیط پویا و دینامیک به مجموعه اطلاعات قابل درک و مدیریت‌پذیر است. یکی از شاخص‌های مهم توسعه کشورها در قرن اخیر، عملکرد زیست‌محیطی یا توسعه زیست‌محیطی آنهاست. شاخص عملکرد زیست‌محیطی، روشی برای کمّی‌سازی عملکرد زیست‌محیطی کشورهاست که ارزیابی وضعیت محیط‌زیست ایران و سایر کشورها و رده‌بندی جهانی براساس این شاخص بین‌المللی صورت می‌گیرد. شاخص مذکور بر دو هدف اصلی تاکید دارد:
۱- کاهش تنش‌های زیست‌محیطی بر سلامت انسان (هدف سلامت زیست‌محیطی)،
۲- حفاظت از اکوسیستم‌ها و مدیریت منابع طبیعی (هدف حیات اکوسیستم).
EPI شامل مجموعه‌ای از شاخص‌های زیست‌محیطی در حوزه موضوع‌های کلیدی است که سیاستگذاران در اغلب کشورها به آنها توجه ویژه‌ای دارند و برنامه‌ریزی در این راستا می‌تواند کشورها را به سمت اتخاذ سیاست‌های مناسب هدایت کند. درواقع، EPI به دنبال تامین نیازهای دولت‌ها برای بررسی و ارزیابی دستاوردهای زیست‌محیطی است و ملاک ارزیابی آن، روش «نزدیکی به هدف» به شمار می‌رود. شاخص عملکرد زیست‌محیطی در ژوئن ۲۰۲۰ منتشر شد که طبق آن، ۳۲ شاخص مربوط به ۱۱زمینه در ۱۸۰ کشور اندازه‌گیری شده است. در این شاخص، دانمارک، لوکزامبورگ، سوئیس، بریتانیا و فرانسه به‌ترتیب رتبه‌های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند و افغانستان، میانمار و لیبریا، کمترین امتیاز این شاخص را کسب کرده‌اند.
عملکرد زیست‌محیطی ایران
مقایسه وضعیت ایران با دوره‌های قبلی از بهبود عملکرد زیست‌محیطی کشور خبر می‌دهد. البته با وجود پیشرفت ایران از نظر رتبه‌ای نسبت به سال قبل، نمره شاخص عملکرد زیست‌محیطی کشور روندی کاهشی داشته و از ۱۶/ ۵۸ به ۴۸ رسیده و در رتبه ۶۷ قرار گرفته است که صعود ۱۳ پله‌ای را نشان می‌دهد. حال سوال اینجاست که چگونه ممکن است، در گزارش اخیر منتشرشده بهبود جایگاه ایران در این شاخص مشاهده شود، درحالی که شواهد نشان‌دهنده تخریب و کاهش کیفیت محیط‌زیست در سال‌های اخیر در کشور است؟ در پاسخ به این سوال می‌توان به عوامل بسیاری اشاره کرد؛ ازجمله تغییر ساختار شاخص عملکرد محیط‌زیست در سال ۲۰۲۰ و تغییر مولفه‌های مورد بررسی، به‌طوری‌که عوامل اقلیمی یکی از شاخص‌های تاثیرگذار بر گزارش ۲۰۲۰ است که خوشبختانه بارندگی‌های ایران نسبت به میانگین بلندمدت ۳۲ درصد افزایش داشته است. بارندگی‌ها به شکلی بودند که برخی تالاب‌ها و پوشش‌های گیاهی احیا و سدها سرریز شدند.
شاخص زیست‌محیطی درباره ایران چه می‌گوید؟
همان‌گونه که بیان شد، در شاخص عملکرد زیست‌محیطی، معیارهای مختلفی اندازه‌گیری می‌شوند که مجموع آنها در کنار هم، نمره هر کشور و درنتیجه رتبه‌بندی را مشخص می‌کند. ازاین‌رو ایران با وجود کسب رتبه ۶۷ و بهبود اوضاع در بخش حوزه‌های زیست‌محیطی، در برخی از شاخص‌ها عملکرد ضعیف‌تری داشته است.
برای مثال، در بخش آلودگی این شاخص، ایران رتبه ۵۹ و نمره ۳/ ۴۸ را دارد، اما در دو بخش آلودگی هوا با ذرات کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون و آلودگی ناشی از ازن، شرایط اصلا خوب نیست و نمره‌ها به عدد ۳۰ هم نمی‌رسد و تنها در بخش سوخت‌های جامد خانگی اوضاع ایران خوب است. آلودگی هوا با ذرات کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون در ایران چیز جدیدی نیست، اما آلودگی هوای ازن که بیشتر در فصل‌های تابستان مشاهده می‌شود، بحران جدیدی است که ایران را جزو ۵۰ کشور آخر در این شاخص قرار داده است.
دانشگاه ییل عبارت تنوع زیستی را اینگونه توصیف می‌کند: «طبقه‌بندی کشورها در بخش تنوع زیستی و زیستگاه‌ها به اقداماتشان در جهت حفظ اکوسیستم طبیعی و محافظت از طیف گسترده‌ای از تنوع زیستی مربوط می‌شود.» در این بخش، رتبه ایران از کشورهایی مثل عربستان‌سعودی، قطر، عراق، نیجریه، کنیا و مصر هم ضعیف‌تر است و با امتیاز ۴/ ۳۸ در رتبه ۱۳۷ قرار دارد. در بخش تغییر اقلیم نیز که عواملی مثل افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای بررسی شده است، ایران رتبه ۷۴ را دارد.
سرانه انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران ۵/ ۷ تا ۸ تن است و میزان انتشار در این مدت روندی صعودی را طی کرده و سالانه ۵/ ۶ درصد افزایش پیدا کرده است. علاوه بر اینها، معیاری به نام تصفیه فاضلاب در این شاخص قرار دارد که ایران در رتبه ۸۷ آن قرار دارد و پایین‌ترین نمره شاخص‌های زیست‌محیطی کشور هم با نمره ۷/ ۳ مربوط به این بخش است. از مهم‌ترین مسائلی که باعث شده‌اند ایران در رتبه ۶۷ این شاخص قرار بگیرد، می‌توان به عدم مدیریت صحیح و فقدان تخصص کافی در این حوزه، نبود آگاهی عمومی، شانه خالی کردن برخی مسوولان از سیستم‌ها و قوانین و تخصیص بودجه به موارد دیگر به‌جز محیط‌زیست و نیز تاخیر در ارسال به‌موقع اطلاعات زیست‌محیطی و عدم دسترسی به داده‌های مورد توجه در این شاخص اشاره کرد.
