بررسی سیاستگذاری برای رشد صنایع داخلی
بومی‌سازی لازمه توسعه صنعتی
در این معنا بومی‌سازی هم‌ارز «Aménager» در زبان فرانسه و «آمایش» یا «برنامه‌ریزی فضایی» در فارسی خواهد بود، اما معنای ضمنی بومی‌سازی در صنایع ایران اصلاح زنجیره تامین از طریق تغییر استراتژی خرید قطعات و مواد مصرفی با دو هدف: افزایش اطمینان و کارآیی در زنجیره تامین و تشویق و پشتیبانی از رشد صنعتی و کمک به صنایع تولیدکننده قطعات و مواد اولیه داخلی است. در سطح کلان، این مفهوم به «import substitution » یا «جایگزینی واردات» تبدیل می‌شود.
در مطالعه توسعه صنعتی جهانی در اقتصادهای پیشرفته و «اقتصادهای به‌تازگی صنعتی‌شده» آسیا (مثلا چین و کره‌جنوبی) نیز با مفهوم بومی‌سازی مواجه می‌شویم؛ هر دو کشور با پشتیبانی از تولید ملی از طریق جایگزینی تولیدات بومی با محصولات خارجی مسیر توسعه را آغاز کردند.
دولت بایدن پنج روز پس از روی کار آمدن فرمان اجرایی تحت‌عنوان «حصول اطمینان از اینکه آینده، ساخت تمام آمریکا به وسیله تمام کارگران آمریکایی است» را ابلاغ کرد که مطالعه اسناد سیاستگذاری دولتی ایالات‌متحده نشان می‌دهد دقیقا به مثابه یک سند بالادستی بومی‌سازی است؛ دولت آمریکا و پیمانکاران این دولت موظف هستند تنها از محصولات صنایعی در پروژه‌ها و امور جاری خود استفاده کنند که علاوه بر انجام فرآیند ساخت در داخل این کشور، بیش از 55درصد هزینه مواد اولیه و تکنولوژی به‌کار رفته در این محصولات به صنایع آمریکایی تعلق بگیرد (سابقه قوانین این‌چنینی در ایالات‌متحده به سال 1933 بازمی‌گردد).
جدای از مخارج مصرفی بزرگ‌مقیاس دولت آمریکا که رقم آن در بودجه سالانه این کشور هر سال در سطح 800 میلیارد دلار قرار دارد، این فرمان شامل طرح‌های مخارج حمایتی غول‌آسا مانند طرح 3/ 2تریلیون دلاری احیای زیرساخت‌های اقتصادی یا طرح 9/ 1 تریلیون دلاری حمایت در برابر کووید-19 نیز می‌شود(شکل 1).
نکته جالب در مورد فرمان اجرایی حمایت از صنایع آمریکایی توجه صریح به صنایع فولاد این کشور و رویکرد مویرگی (اصطلاحا flow down) است که تامین‌کنندگان این صنایع را نیز دربرمی‌گیرد؛ تمامی پیمانکاران طرح‌های دولتی موظف به استفاده از فولاد و آهن آمریکایی هستند و تولیدکنندگان زنجیره فولاد هم باید رویکرد بومی‌سازی را به‌صورت مویرگی در فرآیندهای تامین مواد اولیه، ماشین‌آلات و تجهیزات خود رعایت کنند. همه اینها در حالی است که طبق یک مطالعه جامع از 389 رشته‌فعالیت صنعتی اقتصاد آمریکا، صرفا با الغای بومی‌سازی و برقراری سیستم تجارت آزاد در این کشور در مورد مخارج 800میلیارد دلاری بودجه‌ای، 306 هزار شغل جدید ایجاد خواهد شد و حدود 22میلیارد دلار به GDP افزوده خواهد شد و صنایع زنجیره فولاد نیز به دلیل صادراتی‌بودن محصولات از نظر مالی متحمل هیچ زیانی نخواهند شد؛ اما مشاهده می‌شود که اصلاح زنجیره تامین به نفع تولید داخلی در سطوح کلان و خرد به دلیل تاثیرات غیرمستقیم و بلندمدت (همان‌طور که در فرمان اجرایی بایدن منعکس شده است) با جدیت در آزادترین اقتصادهای پیشرفته نیز در حال پیگیری است(شکل 2).
تجربه صنایع زیرمجموعه شرکت سرمایه‌گذاری پارسیان نشان می‌دهد در بعد صنعت، اتخاذ رویکرد بومی‌سازی در ایران به دلیل هزینه‌های تولید کارآ ناشی از دسترسی آسان به نیروی کار متخصص و حامل‌های انرژی، انباره قابل‌توجه دانش فنی که طی چهار دهه با سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در سرمایه انسانی کشور نمود پیدا کرده است و مسائلی از جمله تحریم‌ها نه‌تنها به اطمینان‌پذیری بیشتر زنجیره تامین، کاهش قابل‌توجه وقفه‌های تولید و بهره‌وری بیشتر صنایع منجر می‌شود، بلکه به میزان قابل‌توجهی از هزینه‌های ارزی تولید صنعتی در کشور خواهد کاست.
در مورد صنایع آمریکایی، در صورت رقابت‌پذیر نبودن قیمت محصولات آمریکایی طبق قانون 20، 30درصد یا بیشتر به پایین‌ترین قیمت اعلامی محصول خارجی اضافه و سپس در مورد برنده مناقصه تصمیم‌گیری می‌شود.
صنایع سنگین به دلیل احجام بالا و مقیاس بزرگ، با قطعات و ماشین‌آلات زیادی روبه‌رو هستند و همچنین فرآیندهای تولیدی آنها سرمایه‌بر است؛ تعداد بالای قطعات و تکنولوژی نسبتا ساده بسیاری از اقلام مصرفی باعث می‌شود بومی‌سازی در مراحل ابتدایی با سرعت بسیار زیاد و نسبتا به آسانی صورت بپذیرد؛ اما آنچه اهمیت دارد افزایش تدریجی پیچیدگی اقلام بومی‌سازی شده و حرکت به سمت ماشین‌آلات با تکنولوژی پیشرفته‌تر است که علاوه بر ابعاد فنی مانند تمهید یک سیستم تحقیق و توسعه (R&D) کارآ، نیازمند بازچینی فرآیندهای شرکتی به هدف حداقل‌سازی تعارض منافع در راستای بومی‌سازی نیز هست.
در تجربه توسعه صنعتی چین، کره جنوبی و تایوان بومی‌سازی از طریق استراتژی مسیر دوگانه که به معنای راه‌اندازی صنایع وابسته به ماشین‌آلات وارداتی و سپس جایگزینی تدریجی این ماشین‌آلات با ماشین‌آلات بومی است دنبال شد. صنایع با استفاده از ارز ناشی از صادرات محصولات و تشویق بومی‌سازی، انگیزه لازم را برای صنایع تولیدکننده قطعات و ماشین‌آلات ایجاد کردند و محتوای دانش و تکنولوژی تولید صنعتی را ارتقا دادند. به نظر می‌رسد بی‌توجهی به نظریه انگیزش (incentive theory) و مهندسی فرآیندهای تصمیم‌گیری بومی‌سازی (BPM بومی‌سازی) در بعضی از صنایع سنگین منجر به واردات با لباس مبدل می‌شود و باید روشی برای ارزیابی «واقعی» کیفیت بومی‌سازی و همسان‌سازی ادبیات بحث اندیشید؛ روش مرز«حداقل‌هزینه» برای طبقه‌بندی اقلام در گروه بومی‌سازی شده و همان‌گونه که گفته شد در ایالات متحده نیز انجام می‌شود یک روش قابل قبول در این زمینه به نظر می‌رسد (برای مثال اگر 90درصد اجزای یک میکروسکوپ خریداری شده برای واحد آزمایشگاه یک کارخانه فولاد در ایالات متحده ساخت این کشور باشد اما لنز آن که 46درصد هزینه تولید میکروسکوپ ناشی از آن است وارداتی باشد (54درصد آمریکایی)، محصول بومی محسوب نمی‌شود.
رویکرد شرکت سرمایه‌گذاری پارسیان از 6ماه دوم سال 1398 تاکنون مبتنی بر سه سطح تاثیرگذاری بوده است: 1)تدوین استراتژی توسعه صنعتی مناطق بومی با اولویت‌بندی ایجاد سیگنال و حمایت مستقیم برای شکل‌گیری صنایع تولیدکننده اقلام نیازمند بومی‌سازی (سطح منطقه‌ای)؛
2)طراحی و مهندسی فرآیندهای تصمیم‌گیری به صورت شفاف و سیستمی (سطح فرآیندهای تصمیم‌گیری شرکتی)؛ 3) ایجاد تیم‌های مهندسی، تشکیل واحدهای R&D و تشویق تامین‌کنندگان بومی به افزایش سهم R&D در هزینه‌های شرکتی‌شان (سطح فنی و مهندسی).
در صنایع فرآوری معدنی زیرمجموعه این شرکت (کنسانتره و گندله‌سازی اپال پارسیان سنگان)، صنایع احیای مستقیم زیرمجموعه (آهن‌اسفنجی پارس فولاد سبزوار) و عملیات استخراجی شرکت اپال کانی پارس از سال 1398 تاکنون بیش از 10 هزار قطعه (بیش از هزار ردیف کالا) بومی‌سازی شده است که مهم‌ترین جنبه آن بومی‌سازی درصد بالایی از ماشین‌آلات با تکنولوژی پیشرفته مانند الکتروموتورها، گیربکس‌ها، ابزار دقیق، تجهیزات الکترونیکی و تکنولوژی اتوماسیون صنعتی مبتنی بر هوش مصنوعی است.
حمایت از استارت‌آپ‌های نوآور در زمینه ماشین‌آلات پیشرفته استخراج سنگ آهن نیز منجر به معرفی محصولات «های‌تک» مبتنی بر هوش مصنوعی برای حداقل‌سازی استهلاک ماشین‌آلات معدنی برای اولین بار در کشور شده است که عمر مفید تکنولوژی استخراج کشور را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد. برآورد می‌شود در نتیجه مهندسی بهینه فرآیندها، پیگیری R&D و تشویق R&D در صنایع تامین‌کننده ماشین‌آلات و تجهیزات بومی‌سازی در سال مالی 1399 منجر به حدود 40میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی در صنایع زیرمجموعه شده است که بخش مهمی از آن ناشی از همکاری با تامین‌کنندگان دانش‌بنیان بومی است.
در مجموع تجربه شرکت سرمایه‌گذاری پارسیان نشان می‌دهد در سطح خرد برای پیشرفت پایدار در افزایش عمق تولید بومی و حرکت به سمت تولید ماشین‌آلات پیشرفته‌تر، علاوه بر ابعاد فنی و مهندسی در بومی‌سازی باید به مهندسی مجدد فرآیندهای شرکتی که گلوگاه‌های تصمیم‌گیری را مرتفع می‌کنند به شکل صریح و شفاف پرداخت.
