در این‌باره انتظار می‌رود افزایش شدت بحران‌های آبی در سراسر ایران ادامه یابد و حتی در دهه‌های آتی وخیم‌تر نیز شود. این پیش‌بینی عمدتا ناشی از تغییر الگوی بارش و همچنین تشدید برداشت آبی است که به دنبال افزایش جمعیت و فعالیت‌های اجتماعی-اقتصادی رخ می‌دهد. همچنین انتظار می‌رود کاهش ذخایر در حوزه آبی ارومیه در شمال‌غربی ایران تشدید شود. از سوی دیگر فعالیت‌های انسانی برای اثرات تغییرات و تنوع بارندگی، پیامدهای گسترده‌ای به همراه دارد. بنابراین به منظور کاهش اثرات کمبود منابع آبی در آینده، نیاز به تغییرات اساسی در آمایش سرزمین و مدیریت آبی پایدار است، به خصوص در حوضه‌های آبی بحرانی ایران نظیر حوضه آبی دریاچه ارومیه که منجر به آب رفتن آن شده است.

تفسیر دو عامل

تاکنون تعاملات قدرتمندی میان بشر و سیستم‌های آبی شناسایی شده است. فعالیت‌های اقتصادی مهم، نظیر فعالیت‌های اقتصادی و گردشگران محیط‌زیستی مستقیما تحت‌تاثیر دسترسی زمانی و مکانی به منابع آب شیرین قرار دارند. درحالی‌که دسترسی به منابع آب‌شیرین به‌طور طبیعی بستگی به ویژگی‌های جغرافیایی، منابع آب زیرزمینی و آب‌هوایی نزدیک به سطح زمین دارد، اما مداخلات انسانی از طریق مدیریت زمین و آب، به‌طور چشمگیری خصوصیات منابع آب شیرین را تغییر داده است. در واقع انسان‌ها دسترسی به آب را از طریق مجموعه‌ای از مداخلات مربوط به ذخیره‌سازی، توزیع و مصرف آب تغییر می‌دهند. این مداخلات به‌طور گسترده چرخه‌های آبی مناطق (از بارندگی به ذخیره‌سازی یا مصرف و تبخیر مجدد آن) را در سراسر جهان تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. نتیجه این روند ایجاد خشکی‌های ناشی از فعالیت‌های بشر است که در واقع از مدیریت ضعیف و ناپایدار منابع آب در دسترس حکایت دارد.

از آنجایی که حدود یک‌سوم جمعیت جهان در مناطقی که از بحران آبی رنج می‌برند زندگی می‌کنند – به‌خصوص در مناطق خشک نظیر جنوب‌‌غربی آسیا، خاورمیانه، شمال‌آفریقا و منطقه مدیترانه – ارزیابی چشم‌انداز آتی کمبود آب یکی از اولویت‌های جهانی به‌شمار می‌رود. بحران آبی این مناطق از آنجا که محیط‌زیست آنها به‌شدت در معرض تغییر دسترسی به آب قرار دارد، بسیار چشمگیرتر است. به‌علاوه، بسیاری از مناطقی که درحال‌حاضر از بحران آبی رنج می‌برند، پیشرفت‌های اجتماعی-اقتصادی و رشد چشمگیر جمعیت را تجربه کرده‌اند. در این‌باره انتظار می‌رود روند افزایشی تخریب‌های محیط‌زیستی بشر در آینده نیز ادامه یابد، روندی که اثرات هویدای تغییرات اقلیمی و تغییر مقیاس‌های جهانی و منطقه‌ای را تشدید خواهد کرد. بنابراین به منظور بهبود مدیریت منابع آبی در مناطق پرتنش آبی، لحاظ «اثرات ترکیبی عوامل طبیعی و انسانی» بر دسترسی به آب ضروری است. تاکنون اما تحقیقات صورت گرفته درخصوص چگونگی اثرگذاری تغییرات و تنوع آب‌وهوایی بر ویژگی‌های دسترسی به منابع آب طبیعی، ناتوان در ارزیابی هم‌زمان این دو عامل بوده‌اند. بر این اساس، حتی اگر عرضه طبیعی آب در آینده بدون تغییر بماند، جوامع باید برای مصرف در حال افزایش و رقابت بر سر منابع آبی محدودتر آماده باشند، آن هم در جهانی با جمعیت درحال رشد و اثرات مخرب تشدید تقاضای آب.

نتیجه‌گیری مطالعه

براساس یافته‌های مطالعه‌ای که جمعی از دانشمندان تحت عنوان «اثرات ترکیبی فعالیت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی بر دسترسی به منابع آب سطحی در ایران» انجام داده‌اند، اثرات برداشت آب بر بحران‌های آبی، بر تغییرات و تنوع آب‌وهوایی کشور در سال‌های اخیر سایه انداخته است. در حدود ۶۰ درصد از مناطق ایران، اثرات مخرب تقاضای آب که ناشی از رشد جمعیت و گسترش فعالیت‌های اجتماعی-اقتصادی بوده، تشدید شده است. برداشت‌های غیراصولی آب برای امور کشاورزی که نتیجه سیاست‌های غلط در بخش کشاورزی بوده در کنار ناکارآمدی روش‌های‌ آبیاری، از اصلی‌ترین عوامل روند افزایشی برداشت آب در ایران بوده‌اند. یافته‌های این مطالعه حکایت از آن دارد که دسترسی به آب سطحی ایران در واکنش به فعل‌وانفعالات میان نیروهای طبیعی و انسانی به‌طور چشمگیر تغییر خواهد کرد، تغییری که در دهه‌های آتی به شکل کاهش بارش و تشدید مصرف آب نمایان خواهد شد. بر این اساس پیش‌بینی می‌شود روند خشک‌شدن و افزایش جمعیت و فعالیت‌های کشاورزی منجر به کاهش چشمگیر در دسترسی به حوضه‌های آبی اصلی ایران شود. هرچند براساس بررسی‌های صورت‌گرفته، فعالیت‌های انسانی اثرات گسترده‌ای بر تغییرات الگوی بارش در ایران دارد. حوضه رودخانه جراحی در تالاب شادگان نمونه‌ای بارز در این زمینه است. در این حوضه با وجود افزایش بارندگی در برخی سناریوها، انتظار می‌رود ذخایر آبی کاهش چشمگیری یابد، کاهشی که ناشی از تشدید برداشت آب خواهد بود.

در نهایت ذکر این نکته ضروری است ارزیابی بحران‌های آبی آینده و پیشنهاد استراتژی‌های مدیریت منابع آبی بدون در نظر گرفتن اثرات مداخلات گسترده انسانی غیرقابل اتکا است. در واقع تداوم توسعه ناپایدار و نادیده گرفتن نقش فعالیت‌های انسانی،‌ به‌خصوص در فعالیت‌های کشاورزی، در بحران‌های آبی ملی در ایران توجیهی ندارد و کوته‌بینانه است. بر این اساس در ایران به منظور جلوگیری از کمبودهای آبی آینده جز کاهش مصرف آب، به‌خصوص به واسطه ایجاد اصلاحات گسترده در بخش کشاورزی،‌ راه دیگری وجود ندارد. بنابراین در نظر گرفتن اثرات ترکیبی تشدید تقاضای آب و تغییرات آب‌وهوایی به منظور برنامه‌ریزی برای کاهش کمبود‌های آبی ضروری است.

اخبار مرتبط