آنالیز تجارت خارجی کرونازده
کرونا سبب شد مرزهای ایران با کشورهای همسایه که البته مقاصد مهم صادراتی کشور نیز هستند برای مدتی طولانی بسته شود؛ مساله‌ای که هنوز هم تا بازگشت به وضعیت نرمال تاریخی، پایانی برای آن نمی‌توان متصور بود. فروردین ۹۹ با صادرات ۱.۶۵۲ میلیون دلاری و واردات ۱.۹۳۱ میلیون دلاری تراز تجاری با کسری ۲۷۹ میلیون دلار از خود به‌جای گذاشت. مقایسه ماه ابتدایی سال جاری با بازه زمانی مشابه در سال پیشین حاکی از رشد وزنی ۲۱ درصدی از ۲ میلیون و ۵۲۶ هزار تن نسبت به ۲ میلیون و ۸۳ هزارتن در واردات و نزول وزنی ۷/ ۳۸ درصدی صادرات حاصل قیاس ۵ میلیون و ۳۴۶ هزارتن سال جاری نسبت به ۸ میلیون و ۷۳۱ هزارتن سال گذشته است. در تراز ارزش نیز شاهد کاهش هم در حوزه صادرات و هم واردات بودیم. در بخش واردات نیز ۱۷ درصد و در صادرات ۳۶ درصد نسبت به سال ۹۸، افت داشته است.
نکته مشخص این است که البته بهبودی در نسبت ارزش هر تن کالاست. در سال ۹۸ ارزش هرتن کالای وارداتی در یک‌ماه ابتدایی سال ۱.۱۲۱ دلار و ارزش کالای صادراتی حدود ۲۹۷ دلار بود که در سال جاری این اعداد به ترتیب با کاهش ۳۲ درصدی و رشد ۴ درصدی به ۷۶۴ و ۳۰۹ دلار تغییر پیدا کرده است. با این حال یک‌ماه را باید مبنایی بر تغییر استراتژی یا نویدی بر آینده دانست. ضمن اینکه اختلاف بالای واردات و صادرات همچنان گویای این است که به ازای هر یک دلار کالای صادراتی نزدیک به ۴۷/ ۲ دلار کالا وارد کردیم که همین می‌تواند در کنار کاهش ارزشی صادرات و واردات نسبت به سال گذشته به‌نوعی تاثیر کاهش منابع ارزی را بر تجارت نشان دهد.
فروردین ۹۹ شاهد تحولات جدید در مبادی و مقاصد تجارت خارجی نیز بود. عراق که در ماه‌های اخیر رتبه دوم مقاصد صادراتی را از آن خود داشت، در این ماه به رتبه سوم تنزل کرد. از آنجا که حمل جاده‌ای عمده‌ترین وظیفه تجارت بین دو کشور را به دوش می‌کشد، مهم‌ترین دلیل کاهش تجارت فی‌مابین بسته شدن مرزها به سبب شیوع کرونا بود. پیش از عراق، چین و امارات به ترتیب هرکدام با سهم ارزشی نزدیک به ۳۲ درصد ۵/ ۲۱ درصد از کل صادرات کشور و عراق نیز سهمی ۱۶ درصدی از صادرات ایران را داشتند. بعد از این سه کشور نیز افغانستان با سهم ارزشی بیش از ۵/ ۷ درصد و ترکیه با سهم بیش از ۴ درصد در مقام‌های بعدی ایستاده‌اند.
در نخستین ماه سال ۹۹ چین با سهمی نزدیک به ۲۱ درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست و کشورهای امارات با سهم بیش از ۲۰ درصد، ترکیه نزدیک به ۱۳ درصد، هند با سهم بیش از ۸ درصد و هلند با سهم بیش از ۵/ ۵ درصد از کل ارزش واردات، جزو کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده‌اند. به جز هلند که با گرفتن جایگاه آلمان کرونازده خود را به کلوپ پنج مبدأ وارداتی کشور رسانده، سایر مبادی و مقاصد وارداتی نام‌های آشنایی برای تجارت خارجی ایران هستند.
بحران کرونا تاثیری عمیق بر تجارت و در سطح کلان اقتصاد کشور گذاشت. بسته شدن مرزها و افزایش پروتکل‌های ایمنی و بهداشتی از یکسو، تعطیلی واحدهای تولیدی و بازرگانی و توفیق اجباری قرنطینه به‌رغم برنامه نامنظم دولت در اجرا از سوی دیگر، همچنین ایجاد شرایط بحرانی کم و بیش مشابه برای سایر اقتصادهای جهانی عامل اصلی سقوط سطوح تجارت خارجی بود. این مساله سبب شد تا ایران که به‌طور سالانه در این بازه زمانی به تعطیلات آغاز سال جدید برخورد و رکود تجارت منتج از تعطیلات را تجربه می‌کند، در قیاس با سال‌های گذشته نیز موقعیت متفاوت و تجارت کم‌رمقی را داشته باشد.
کما اینکه با توجه به بحران بهداشتی و سلامتی پیش آمده و موانع اعمال شده بسیاری از کشورها، همچنین محدودیت‌های حمل‌و نقل جهانی و منطقه‌ای اولویت عمده جریان گردش اقلام تجاری کالایی بر کالاهای بهداشتی، حوزه سلامت و صنایع غذایی متمرکز شد. از سوی دیگر بسیاری از کشورها شیوه حمل خود را از جاده به ریل و از حمل عمومی به کانتینری تغییر داده بودند که محدودیت‌های زیرساختی نیز پاسخگوی حجم تقاضای پیش آمده نبود.
باوجود اینکه غالب حوزه‌ها از جمله اقتصاد و بالاخص تجارت زیر سایه بحران کرونا رفته و همچنان نیز شرایط در هاله‌ای از عدم اطمینان و چرایی قرار دارد با این حال نباید مشکلات بنیادین اقتصاد ایران را نیز فراموش کرد. کشور در تکاپوی دست و پنجه نرم کردن با بحران‌های متعدد از تحریم تا ابرچالش‌های اقتصادی حاصل از مدیریت داخلی بوده و بر اساس همین حساسیت میزان تاثیرپذیری اقتصاد از شرایط جامعه، تصمیمات سیاسی و مقطعی به مراتب بالا است. همه این موارد سبب شد ایران نتواند از ظرفیت موجود مانند آنچه در تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیش‌بینی شده نیز بهره ببرد. این درحالی است که بنا بر گفته رئیس کل سازمان توسعه تجارت میزان صادرات ایران به کشورهای عضو، از زمان شروع عضویت ایران در این اتحادیه (آبان‌ماه ۹۸) تا پایان اسفند سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴/ ۶۹ درصد رشد داشت که این رقم در حوزه کالاهای مشمول تخفیف تعرفه‌ای با حدود ۴۹ درصد کل صادرات رشد ۸۵ درصدی داشت. انتظار می‌رود در سال جدید نیز این حوزه با تداوم رشد تجارت خارجی در هر دو بعد صادرات و واردات مواجه شود. با این حال در ماه ابتدایی سال جریان تجارت از بین اعضای اتحادیه فقط با دو کشور روسیه و قزاقستان به‌صورت روتین و با ارمنستان تحت رعایت اصول بهداشتی سختگیرانه برقرار بود.
در فروردین‌ماه گمرکات بنادر جنوبی کشور در استان‌های هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان فعال بودند و دارای روند عملیات عادی بود. گمرگ بندر امام خمینی (ره) نیز برخلاف گمرکات زمینی، قرنطینه سختگیرانه و تعطیلی استان خوزستان فعال بود. به‌رغم توقف فعالیت شناورهای سنتی و حمل لنجی، تجارت ایران با کشورهای امارات، کویت، قطر و عمان همچنان برقرار بود. بنادر شمالی کشور به‌خصوص در گیلان شامل بنادر انزلی، کاسپین، حسن‌رود و بندر آستارا و در مازندران، امیرآباد به‌صورت عادی و با شیفت فعالیت داشتند. عمده دلیل فعالیت روتین بنادر به سبب واردات کالاهای اساسی و استراتژیک و نهاده‌های تولید بود که به‌همراه ماشین‌آلات بیش از ۸۵ درصد واردات کشور در ماه نخستین سال را در برداشت. اقلامی که بنابر اذعان گمرک نسبت به بازه زمانی اول بهمن ۹۷ تا نیمه فروردین ۹۸ از لحاظ وزنی ۳/ ۱۰ درصد و از لحاظ ارزش ۵/ ۷ درصد رشد داشت.
با این حال مرزهای زمینی وضعیت مطلوبی نداشت. مرزهای عراق به جز مرزهای با اقلیم کردستان تا پانزدهم آوریل (بیست وهفتم فروردین ماه) از طرف عراقی بسته و فقط مرزهای پرویز خان، تمرچین و باشماق (اقلیم) شاهد فعالیت صادرات کالا و سوخت بود. در تجارت با ترکیه نیز اگرچه کامیون‌های ترکیه و ایران از طریق مرز بازرگان به سمت کشورهای خود مجاز به تردد هستند، اما مرزهای زمینی (جاده‌ای) ترکیه همچنان بسته است. طی این مدت و از جمله در فروردین ماه، تنها مسیر تبادل تجاری با این کشور و همچنین حمل بار صادراتی از طریق گمرک رازی و به‌واسطه حمل ریلی درحال انجام است که به سبب نبود زیرساخت مناسب، کمبود واگن و عدم سرعت روند عملیات گمرکی در قیاس با حمل زمینی پاسخگوی ظرفیت متصور نیست. در فروردین ماه البته کلیه مرزهای کشور با ترکمنستان بسته بود به‌طوری که ۱۳۱ واگن باری حامل سیمان، آهن، پلاستیک، مواد شیمیایی، رنگ، کاشی و تجهیزات پلاستیکی و... بیش از یک‌ماه در مرز اینچه برون متوقف شد. نتیجه اینکه مرز سرخس تنها مسیر موجود برای جابه‌جایی کالا به ترکمنستان از طریق ریل بود و از سوی دیگر بنابر اذعان گمرک به دلیل توقف طولانی در پشت مرزهای ترکمنستان کامیون‌های ترانزیتی ترکیه‌ای نیز مجبور به بازگشت به مبدأ شدند. از طرفی با وجود سیل شدید فروردین‌ماه امسال در شرق کشور، گمرک دوغارون در خراسان رضوی فعال ماند و بار بخش عمده‌ای تجارت بین ایران و افغانستان از این استان را به دوش کشید با این حال جابه‌جایی کالا از مرز ماهیرود (میل ۷۸) خراسان جنوبی ۱۳ درصد وزنی نسبت به مدت مشابه در فروردین ۹۸ افزایش داشته است. گمرک مرزی میلک استان سیستان و بلوچستان نیز روندی عادی داشت. تجارت با پاکستان نیز تحت تاثیر تعطیلی گمرکات و بازارچه مرزی میرجاوه، کوهک، جالق، ریمدان و پیشین متوقف شد. اگرچه به‌زودی شاهد تغییر در آمار صادراتی بین دو کشور خواهیم بود. در نهایت اینکه پیش‌بینی می‌شود با تعدیل شرایط اضطراری، مدیریت اقتصادی کشورها و یافتن راهکارهای ادامه فعالیت با وجود کرونا و به تبع آن تغییر شیوه رفتاری کشورها نسبت به شیوع کرونا از جمله همسایگان ایران، شاهد تغییراتی در آمار تجارت خارجی فی‌مابین باشیم. این تغییرات می‌تواند به دلایلی نظیر سختگیری‌های احتمالی روسیه در مرزها به‌صورتی انقباضی یا به سبب عادی‌سازی تدریجی شرایط نظیر بازگشایی سه روز در هفته مرز پاکستان برای پذیرش کالاهای صادراتی یا بازگشایی مسیرهای حمل‌و نقل با اروپا، می‌توان تغییرات هر چند محتاطانه را در آمار تجارت کالایی کشور شاهد باشد.
