رشته‌های صنعتی های‌تک برای تامین مالی و تسهیلات مورد ارزیابی قرار گرفت
ترکیب بهینه تسهیلات‌دهی به صنایع پیشرفته
در بستر جهانی‌سازی اقتصاد، فناوری در بهبود و توسعه رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی نقشی کلیدی ایفا می‌کند. صنایع فناورانه با نقش پررنگی که در تجارت بین‌الملل دارند و همچنین با برخورداری از پویایی بسیار بالا در بهبود عملکرد بخش‌های دیگر اقتصاد نیز موثر هستند. با توجه به اهمیت این صنایع، کشورهای توسعه‌یافته با استفاده از ابزارهای رسمی و غیررسمی تلاش می‌کنند، قدرت تجاری ناشی از تفاوت دانش را در بلندمدت حفظ کنند. با وجود این طی سال‌های اخیر، کشورهای در حال توسعه نیز در زنجیره تولید محصولات فناورانه سهیم و موفق شده‌اند برخی از فناوری‌ها را از انحصار کشورهای توسعه‌یافته خارج کنند.
در این راستا، صنایع پیشرفته از اهمیت بالایی برخوردار هستند. به طور کلی، صنایع تولیدی با فناوری سطح بالا را می‌توان آن دسته از صنایع قلمداد کرد که محصولاتی را با بیشترین مخارج تحقیق و توسعه نهفته نسبت به ارزش فروش تولید می‌کنند. امروزه این صنایع و محصولات‌شان، نقش‌های بیشتر و مهم‌تری در توسعه اقتصاد کشورهای مختلف دارند و باعث ایجاد ارزش افزوده بالا می‌شوند. علاوه بر این، نتیجه فعالیت این صنایع بر دیگر بخش‌های اقتصادی هم تاثیرگذار است و باعث افزایش بهره‌وری و شکوفایی آنها می‌شود.
در ایران نیز سیاست‌گذاران با علم به اهمیت نقش فناوری در تجارت و اقتصاد در دنیای آینده، افزایش سهم محصولات با فناوری بالا در تولیدات صنعتی و صادرات کشور را به عنوان یکی از اهداف راهبردی تعیین کرده‌اند؛ به طوری که در اسناد بالادستی به ویژه برنامه‌های توسعه کشور بر آن تاکید شده است. با این حال شاخص‌های بین‌المللی حاکی از نامطلوب بودن وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه فناوری در اقتصاد کشور و به طور خاص در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری است. به طور نمونه می‌توان به رتبه ۱۰۵ در میزان دسترسی به آخرین فناوری‌های روز و رتبه ۱۱۸ در میزان رسوخ فناوری در بنگاه‌ها بر اساس گزارش رقابت‌پذیری جهانی در سال ۲۰۱۹ اشاره کرد.
این آمارها نشان‌دهنده این موضوع است که زمینه‌های لازم برای نوآوری، توسعه فناوری و رقابت‌پذیری در میان شرکت‌های کشور، دچار ضعف‌های بسیاری است. بنابراین ضعف توسعه فناوری و نوآوری به عنوان یکی از مشکلات عمده در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری کشور شناخته می‌شود. در این شرایط تقویت رسوخ فناوری و ارتقای ظرفیت نوآوری با استفاده از توانمندی‌های موجود در این بخش‌ها، می‌تواند زمینه‌ساز بهبود بهره‌وری و افزایش ارزش افزوده محصولات تولید شده در کشور باشد.
با وجود مزایای رسوخ فناوری در صنایع و همچنین اهمیت توسعه صنایع با فناوری بالا، موانع متعددی در این زمینه وجود دارد. هزینه‌های یادگیری، کمبود تجربه و تخصص در بازاریابی یا سایر موانع ساختاری در اشاعه فناوری‌های توسعه داده شده، عوامل سطح سیستم، مانند کمبود استانداردها، موانع مقرراتی، ضعف‌های سازوکار تامین مالی و روابط میان شرکتی ضعیف می‌تواند به عنوان محدودکننده رسوخ فناوری عمل کند.
یکی از عوامل اصلی رشد ناموزون صنایع پیشرفته و با فناوری بالا در ایران، ضعف سرمایه‌گذاری مناسب و کافی (به دلیل نداشتن درک صحیحی از سرمایه‌گذاری و تامین مالی این‌گونه طرح‌ها، عدم شناسایی و مدیریت رفتارها و آشنایی و آگاهی سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران از تامین مالی این صنایع) و ضعف تامین مالی است. به دلیل ریسک بالای سرمایه‌گذاری در این صنایع، هر سرمایه‌گذاری حاضر به سرمایه‌گذاری در آن نیست.
از همین رو، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و صندوق‌های تخصصی در حمایت‌های مختلف از سرمایه‌گذاری در زمینه صنایع با فناوری بالا، نقشی بی‌بدیل دارند. این صندوق‌ها می‌توانند علاوه بر ارائه تسهیلات مالی در قالب موارد متعددی از قبیل مشاوره، بازاریابی و حضور در نمایشگاه‌های تخصصی، صدور ضمانت‌نامه‌ها، سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر و... از صنایع با فناوری بالا حمایت کنند. در همین راستا صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته وابسته به وزارت صمت موظف به ارائه خدمات کارشناسی و حمایت مالی و اعتباری از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته شده است.
بررسی مطالعات پیشین نشان‌دهنده محدود بودن مطالعات مرتبط با اولویت‌بندی صنایع پیشرفته برای تخصیص حمایت‌هاست. از این رو، اولویت‌بندی صنایع پیشرفته برای ارائه تسهیلات مالی به آنها از سوی صندوق از موارد ضروری برای فعالیت‌های حمایتی صندوق است.
طبقه‌بندی صنایع پیشرفته
صنایع پیشرفته، صنایع دارای فناوری پیچیده در بسترهای محصول، فرآیند و ماشین‌آلات هستند که دانش فنی، نوآوری، خلاقیت، تحقیق و توسعه و نیروی انسانی متخصص سهم قابل توجهی در ایجاد و توسعه آن دارد. ارزش افزوده بالا و نرخ سریع تغییرات فناوری از ویژگی‌های بارز این صنایع هستند. در این مطالعه، صنایع پیشرفته در ۱۰ گروه فناوری‌های زیستی، فناوری نانو، سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، سیستمهای کنترل، اتوماسیون پیشرفته و سامانههای هوشمند، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی، تجهیزات پزشکی پیشرفته، هوا فضا و انرژی‌های نو و تجدیدپذیر طبقه‌بندی شده‌اند.
جایگاه صنایع پیشرفته در ایران و جهان
بر اساس تعریف سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، سطح فناوری صنایع بر اساس سه شاخص تعیین می‌شود؛ نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ارزش افزوده صنعت، نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ازای هر واحد محصول تولید شده صنعتی و نسبت اندازه فناوری نهفته در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای و ارزش مخارج تحقیق و توسعه در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای برای تولید یک محصول صنعتی. بر این اساس صنایع به چهار دسته صنایع با فناوری بالا، صنایع بالاتر از فناوری متوسط، صنایع پایین‌تر از فناوری متوسط و صنایع با فناوری پایین تقسیم می‌شوند.
بر اساس تازه‌ترین آمارهای رسمی، سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی در ایران ۶۴/ ۰درصد است و با وجود تاکید سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و برنامه‌های توسعه مبنی بر افزایش سهم تحقیق و توسعه، این امر محقق نشده است. سهم نسبتا ثابت هزینه‌های تحقیق و توسعه از کل هزینه‌های بنگاه در سال‌های اخیر از یکسو بر عدم توجه کافی به تحقیق و توسعه در بنگاه‌های کشور دلالت داشته و از سوی دیگر، بیانگر پایین بودن ظرفیت جذب بودجه‌های مرتبط با تحقیق و توسعه است؛ به این معنا که حتی در صورت تزریق منابع مالی بیشتر از جانب دولت، عمده شرکت‌های دولتی قابلیت جذب این بودجه‌ها و جهت‌دهی به آن در جهت افزایش نوآوری و توسعه فناوری را ندارند. در نتیجه سهم کالاهای صنعتی با فناوری متوسط و بالا از ارزش افزوده صنعت و صادرات کمتر از اهداف تعیین شده در برنامه بوده است.
بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۳۹۶ شاخص‌های «تایید سطح فناوری واحدهای صنایع پیشرفته» و «جواز تاسیس مراکز پژوهشی صنعتی و معدنی» به ترتیب رشد ۴۰ و ۵۰ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن نشان می‌دهند. در این بازه «پروانه تحقیق و توسعه صادره» افزایش ۸/ ۵۲ درصدی و «پروانه پژوهش مراکز پژوهش‌های صنعتی و معدنی» رشد بیش از ۳۱ درصدی نسبت به سال گذشته داشته است. این موضوع نشان می‌دهد که در سال ۹۶ در مجموع شرکت‌ها توجه بیشتری به تحقیق و توسعه داشته‌اند و وزارت صمت نیز حمایت‌های بیشتری از صنایع جهت صدور مجوزها و گواهی تحقیق و توسعه انجام داده است.
میزان صادرات محصولات با فناوری بالا هم یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به عنوان یکی از زیرشاخص‌های «شاخص جهانی نوآوری» و «شاخص دستیابی به فناوری» مطرح است. در سیاست‌ها، اسناد و قوانین کشورمان نیز بر تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا تاکید شده است. آمارهای قدیمی منتشر شده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت و مرکز پژوهش‌های مجلس، روند نزولی را برای این شاخص رقم زده است.
با وجود حمایت‌های صورت گرفته از این صنایع و افزایش تولید محصولات آنها در سال‌های اخیر، سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری سطح بالا از کل صادرات صنعتی کشور بسیار اندک و در برخی از سال‌ها، کمتر از یک درصد بوده است. بررسی روند صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور، حاکی از کاهش آن از ۵۵۲ میلیون دلار در سال ۸۹ به ۴۲۵ میلیون دلار در سال ۹۵ است. ارقام بیانگر آن است که صادرات صنایع های‌تک متناسب با صادرات صنعتی کشور رشد پیدا نکرده است و هر سال از سهم صنایع‌های تک در صنعت کاسته و تمرکز بر یک نوع محصول خاص مانند تولید دارو افزایش پیدا کرده است.
جایگاه ایران در تجارت جهانی محصولات فناورانه: محصولات با فناوری بالا با رشد بسیار قدرتمندی که در تجارت بین‌الملل دارد و همچنین با برخورداری از پویایی بسیار بالا در بهبود عملکرد بخش‌های دیگر اقتصاد نیز موثر است. براساس داده‌های بانک جهانی، میزان صادرات محصولات با فناوری بالای ایران با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده و در بهترین حالت حدود ۶۵۰ میلیون دلار بوده است که در تراز کشورهای امارات و عربستان‌سعودی و تقریبا یک‌سوم میزان صادرات کشور ترکیه است. به عبارتی سهم ایران در صادرات محصولات با فناوری بالا حدود ۰۳/ ۰ درصد از صادرات جهانی است.
بررسی ترکیب صادرات محصولات با فناوری بالای ایران نشان می‌دهد، محصولات شیمیایی و دارویی بیش از ۶۲ درصد از این صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. در حالی که کشور در صنایعی نظیر ماشین‌های کامپیوتری و اداری، ماشین‌های الکتریکی و هوا فضا موفق به صادرات نشده است (میزان صادرات جنگ‌افزارهای ایران در آمارها موجود نیست). این موضوع نشان می‌دهد در کنار پایین بودن حجم صادرات، فقدان تنوع و تمرکز صادرات بر تعداد محدودی از محصولات فناورانه، حجم این نوع از صادرات کشور را در معرض تهدید جدی قرار داده است. بررسی صادرات محصولات فناورانه در سطح جهان نشان می‌دهد که صنایع الکترونیک و مخابرات و ابزار دقیق سهم بالایی از تجارت جهانی محصولات با فناوری بالا را به خود اختصاص داده‌اند.
نتایج بررسی صادرات محصولات با فناوری بالا نشان می‌دهد که علاوه بر روند کاهشی در سال‌های مورد بررسی، وابستگی بالای صادرات محصولات با فناوری بالا به محصولات شیمیایی، دارویی و ماشین‌های غیرالکتریکی باعث عدم پایداری حجم صادرات کشور شده است. در واقع بر اساس داده‌های گمرک ایران، حجم وسیعی از صادرات مواد شیمیایی شامل محصولاتی نظیر پلی‌اتیلن ترفتالات است که می‌توان در داخل کشور و با توسعه پایین‌دست در صنایع تکمیلی مورد استفاده قرار داد.
اولویت‌بندی‌ها
بر اساس نقشه جامع علمی کشور، صنایع اولویت‌دار کشور در قالب سه گروه اولویت «الف»، «ب» و «ج» شناسایی و ابلاغ شده است. بر این اساس از بین صنایع هدف این گزارش «صنایع هوافضا»، «فناوری نانو»، «فناوری زیستی»، «فناوری اطلاعات، ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای» و «انرژی‌های نو و تجدیدپذیر» در اولویت الف؛ «سخت افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک» و «سیستمهای کنترل، اتوماسیون (خودکارسازی) و سامانههای هوشمند» در اولویت ب؛ «تجهیزات پزشکی پیشرفته» و «مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی» در اولویت ج قرار گرفته‌اند.
از طرف دیگر بر اساس ماتریس-جذابیت-توانمندی بررسی شده در این مطالعه طبق نظر خبرگان حوزه‌های مختلف صنعتی، معدنی و فناوری و نوآوری، صنایع هدف گزارش براساس جذابیت به ترتیب اولویت عبارتند از: فناوری‌های زیستی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک، هوا فضا (پرنده‌ها و ماهواره‌های غیرنظامی)، انرژی‌های نو و تجدیدپذیر، فناوری نانو، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی، تجهیزات پزشکی پیشرفته، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی و کنترل، خودکارسازی پیشرفته و سامانههای هوشمند. از سوی دیگر ترتیب صنایع هدف گزارش بر اساس توانمندی نیز شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، فناوری نانو، برق الکترونیک، لیزر و فوتونیک، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، هوا فضا، تجهیزات پزشکی پیشرفته، تجهیزات پیشرفته ساخت تولید و آزمایشگاهی، انرژی‌های نو و تجدیدپذیر و کنترل خودکارسازی پیشرفته و سامانههای هوشمند است.
بنابراین در مجموع و با در نظر گرفتن اولویت‌های مذکور در نقشه جامع علمی کشور به عنوان یک سند بالادستی و همچنین نتایج حاصل از ماتریس جذابیت وتوانمندی، صنایع مورد بررسی در این گزارش در قالب سه گروه به شرح زیر برای دریافت تسهیلات مالی طبقه‌بندی می‌شوند:
صنایع گروه (۱) شامل صنایعی هستند که هم در نقشه جامع علمی کشور در گروه اولویت الف قرار دارند و مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی بالایی داشته باشند. این صنایع شامل فناوری‌های زیستی، فناوری نانو و فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای هستند.
صنایع گروه (۲) شامل صنایعی هستند که در اولویت الف نقشه جامع علمی قرار داشته، ولی در گروه (۱) قرار نگرفته‌اند و همچنین صنایعی که بر اساس مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی در جایگاه بعدی قرار گرفته باشند. این صنایع شامل انرژی‌های نو و تجدیدپذیر، صنایع هوافضا و سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک هستند.
صنایع گروه (۳) نیز بقیه صنایع پیشرفته هستند که بر اساس مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی عبارتند از تجهیزات پزشکی پیشرفته، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی و کنترل، خودکارسازی (اتوماسیون) پیشرفته و سامانههای هوشمند.
