سبقت  ایران از فرانسه در سرانه مطالعه!

کارشناسان و پژوهشگران رسمی این حوزه هم در بسیاری اوقات تعریف عملیاتی دقیقی از مطالعه ارائه نمی‌کنند. دست آخر معلوم نمی‌شود منظور از مطالعه، خواندن کتاب است یا مطالعه روزنامه‌ها و متون اینترنتی را هم شامل می‌شود. البته اوضاع از این هم بدتر است. ما در ایران تجربه این را هم داریم که خواندن ادعیه روزانه و کتاب‌های درسی را هم از مصادیق مطالعه بدانیم و همه اینها را یک‌جا به‌عنوان سرانه مطالعه معرفی کنیم. با حساب همه اینها گاهی سرانه مطالعه در ایران به‌طور روزانه به دو ساعت هم می‌رسد. این در حالی است که رکورد سرانه مطالعه در کشورهای جهان در بهترین حالت هم، کمتر از ۵۰ دقیقه بوده است. از این گلایه‌های همیشگی بگذریم، این هفته دو اتفاق جالب افتاد. یکی اعلام سرانه مطالعه در ایران از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگری اعلام رتبه‌بندی جدید کشورهای اروپایی در مطالعه کتاب. همین بهانه‌ای شد تا دوباره این نرخ‌ها را با هم مقایسه کنیم و تازه‌ترین اطلاعات و آمار منتشر شده را با شما در میان بگذاریم.

 اروپایی‌ها چقدر کتاب می‌خوانند؟

این روزها در سراسر جهان، میزان مطالعه کاهش پیدا کرده و همانطور که پیش بینی هم می‌شد، گسترش استفاده از اینترنت، وقت زیادی برای خواندن کتاب‌های چاپی و الکترونیکی باقی نگذاشته است. دیروز شبکه خبر یورونیوز در گزارشی، وضعیت مطالعه در اروپا را بررسی کرد و نوشت: خانواده‌های اروپایی به‌طور متوسط تنها ۱/  ۱درصد از هزینه‌های مصرفی خود را به خرید کتاب، روزنامه و لوازم‌التحریر اختصاص می‌دهند و به‌طور میانگین کمتر از ۱۰ دقیقه در روز کتاب می‌خوانند. این گزارش بر اساس آمار منتشره در یورواستات یا همان موسسه آمار اروپا در لوکزامبورگ، در سال ۲۰۱۶ است که طبق آن مردم این قاره حدود ۹۰ میلیارد یورو یعنی حدود ۶/  ۰درصد از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا را صرف خرید کتاب، روزنامه و لوازم‌التحریر کرده‌اند و بدین ترتیب سهم هر یک از ساکنان اروپا حدود ۲۰۰ یورو بود.

این در حالی است که طبق بررسی‌های قبلی خانواده‌های اروپایی در سال ۱۹۹۵ حدود ۸/  ۱درصد از هزینه‌های مصرفی خود را به خرید کتاب، روزنامه و لوازم‌التحریر اختصاص دادند اما این میزان به تدریج در سال‌های اخیر کاهش یافته و در سال ۲۰۱۶ به حدود ۱/  ۱درصد رسیده است. در گزارش یورونیوز همچنین آمده است که در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ نظرسنجی صورت گرفته که بر اساس آن شهروندان اروپایی اعلام کردند که روزانه کمتر از ۱۰ دقیقه کتاب می‌خوانند. بدین ترتیب مردم فرانسه با میانگین ۲ دقیقه مطالعه در روز کمترین و مردم استونی با میانگین ۱۳ دقیقه در روز بیشترین میزان مطالعه را به خود اختصاص داده‌اند.

... و ایران

چهارشنبه هفته گذشته خبری در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد آماری تازه از سوی مسوولان برای بررسی میزان مطالعه در کشور اعلام شده است. محمدرضا مخبردزفولی، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در انتهای جلسه شماره ۸۱۰ به رسانه‌ها گفت: میزان چاپ کتاب و آثار مکتوب پس از پیروزی انقلاب رشد قابل‌توجهی داشته است و در سال گذشته ۹۹ هزار عنوان کتاب چاپ و تجدید چاپ شدند. او با بیان اینکه بر اساس گزارش وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی موضوع نرخ مطالعه در ایران غیرقابل قبول است، گفت: بر اساس این گزارش میزان مطالعه در هفته یک ساعت و ۲۰ دقیقه اعلام شد که در تعداد قابل‌توجهی از کشور‌ها این نرخ بین ۳ تا ۶ ساعت است. البته طبق معمول جزئیاتی از چگونگی کشف این نتایج در پژوهش‌ها اعلام نشد و معلوم نشد که چه کسانی، چگونه و با چه تعریفی میزان مطالعه را در کشور اندازه‌گیری کرده‌اند. این در حالی است که هر پژوهشی برای اقناع مخاطبان و تضمین اعتبار خود باید همه مراحل پژوهش خود را به‌صورت قدم به قدم تشریح و توجیه کند. با این حال همچنان تنها نتایج پژوهش‌ها اعلام می‌شود که البته این نتایج نیز به نوبه خود تامل‌برانگیز و تقریبا غیرقابل‌باور هستند.

با این همه همچنان که گفته شد، مخبر دزفولی گفته که مدیران از این میزان مطالعه در کشور راضی نیستند. گرچه با توجه به آمارهای اعلام شده توسط خود مدیران و مسوولان وضعیت مطالعه در کشور ما بهتر از کشوری همچون فرانسه است که در رده پرمطالعه‌ترین کشورهای اروپایی به‌حساب می‌آید، پس نارضایتی مدیران از چیست؟ این مقام مسوول البته گفته است که باید در زمینه ترویج فرهنگ کتابخوانی در کشور بیشتر فعالیت کرد و هم نهاد‌های مردمی و دستگاه‌های تبلیغی و ترویجی کشور برنامه‌ریزی جدی‌تری در این زمینه داشته باشند.

گره کار کجاست؟

دغدغه کتاب و کتابخوانی این روزها از سوی بسیاری از اهالی کتاب در مجامع مختلف مطرح می‌شود و تمامی دوستداران عرصه ادبیات متفق‌القول از کاهش سرانه مطالعه کتاب در کشور می‌گویند.استفاده بیش از حد از فضای مجازی، مساله قاچاق کتاب، گران بودن کتاب، رشد تکنولوژی و تمایل جمعی برای رسانه‌های بصری، عدم تبلیغات مناسب برای کتابخوانی و چیرگی صنعت ترجمه بر تالیف نکاتی هستند که منتقدان و پژوهشگران حوزه کتاب از آنها به‌عنوان دلایل اصلی کاهش سرانه مطالعه کتاب یاد می‌کنند. در این بین اما کمتر توجهی به سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی در سنین کودکی و نوجوانی نمی‌شود. این نسل با وجود اینکه می‌تواند آینده کتابخوانی را تامین کند اما بیشتر مشغول خواندن کتب درسی و کمک‌درسی است و وقتی برای آشنایی با ادبیات داستانی یا شعر ندارد.

به توصیه بسیاری از کارشناسان بخش مهمی از راه‌چاره این است: برنامه‌های تشویقی برای مطالعه کتاب در میان کودکان. عبدالمجید نجفی، نویسنده و فعال عرصه کتاب کودک و نوجوان می‌گوید: کتاب نخواندن نسل کودک و نوجوان خطرساز است. متاسفانه این روزها بیش از کتاب و کتابخوانی تمامی وقت کودکان و نوجوانان به خواندن کتب کمک آموزشی ختم می‌شود. این کتب با تبلیغات گسترده تمام سهم تبلیغاتی عرصه ادبیات را از آن خود کرده و به نحوی کودکان و نوجوانان را مجبور به خواندن این نوع کتاب‌ها می‌کنند. او می‌گوید: ایجاد پایگاه‌های کتابخوانی در مدارس، محلات و بخش‌های مختلف شهر می‌تواند به بسط و گسترش فرهنگ کتابخوانی کمک کند. ما نیازمند کتابخانه‌های عظیم با تعداد کارکنان بالا نیستیم. همین که در محلی دویست جلد کتاب وجود داشته باشد و در کنار آن فردی آشنا به کتاب و به نوعی مربی کتاب حضور داشته باشد، کفایت می‌کند.