بازار کتاب در سال‌های اخیر چه مسیری را طی کرده است؟
فراز و فرودهای صنعت نشر در ۵ سال
به دلیل وارداتی بودن عمده کاغذ مصرفی، رابطه مستقیمی بین نوسانات ارزی و بهای کتاب وجود دارد و همین امر موجب می‌شود نه‌تنها ناشران با افزایش هزینه تولید دست‌‌‌به گریبان باشند که در مقاطعی به دلیل ابهام در آینده قیمت ارز با سرگردانی در قیمت‌گذاری مواجه شوند، چراکه قیمت کتاب از سوی ناشر قبل از چاپ تعیین می‌شود اما قیمت کاغذ روزبه‌روز تغییر می‌کند، به‌ویژه هنگامی که سرنوشت دلار با موضوعات سیاسی روز ازجمله برداشتن تحریم‌ها و حتی حمله روسیه به اوکراین در‌هم می‌‌‌آمیزد، کار دشوارتر می‌شود، همان‌طور که در هفته‌‌‌های اخیر قیمت کاغذ با نوسانات زیادی همراه بوده است. بخش زیادی از تولیدکنندگان برای خرید کاغذ، دست نگه داشته‌‌‌اند و همین مساله موجب افزایش قیمت کاغذ و نگرانی ناشران شده است. در همین زمینه در روزهای گذشته احمد شریفان، رئیس اتحادیه کاغذ و مقوای تهران به خبرگزاری کتاب گفته است: «بازار ما نیز تحت‌تاثیر بقیه بازارها در ایران و جهان است؛ اینکه بازار کاغذ مدتی ملتهب شد، بخشی از آن به دلیل وقوع جنگ روسیه و اوکراین بود. واردات کاغذ و مقوا در ماه‌‌‌های اخیر دستخوش تحولات و چالش‌هایی شده که ادامه فعالیت را برای بسیاری از فعالان این حوزه با مشکل مواجه کرده است.
وضع قوانین دست و پاگیر مثل در نظر گرفتن سقف واردات بر اساس سابقه دو سال اخیر، یکی از این قوانین است که به گفته کارشناسان، ممکن است بازار کاغذ را در ماه‌‌‌های آتی تحت‌تاثیر قرار دهد.» گذشته از قیمت کاغذ که نقش مستقیمی در قیمت نهایی کتاب دارد، عوامل غیرمستقیم دیگری مثل کاهش قدرت خرید مردم به دلیل تورم و افزایش هزینه حمل‌ونقل نیز وجود دارد که کار نشر را با وضعیت بحرانی مواجه می‌کند. در این میان برخی همچنان چشم به حمایت‌‌‌های دولتی دارند و نگاه گروهی به گشایش‌‌‌ها در سیاست بین‌المللی است اما آنچه امروز مخاطب کتاب با آن روبه‌‌‌روست قیمت روزافزون پشت جلد کتاب‌‌‌هاست؛ موضوعی که نگران‌کننده است و آخرین و تازه‌‌‌ترین آمارهای تحلیلی منتشر شده از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران نیز بر آن صحه می‌‌‌گذارد زیرا مقایسه بهای متوسط کتاب فراتر از تورم رایج و به شکل تصاعدی و افسارگسیخته‌‌‌ای رو به افزایش است.
تورم در بازار کتاب
مطابق با اطلاعات این گزارش، میانگین قیمت کتاب‌‌‌های منتشر شده در دی ماه امسال، برابر بوده است با ۷۱هزار و ۱۷۶ تومان. باید توجه داشت که این رقم، میانگین قیمت کتاب‌‌‌ها در تمام گروه‌‌‌های یازده‌‌‌گانه دیوئی است. بررسی بهای متوسط کتاب در دی‌‌‌ماه سال‌های اخیر (۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰) ما را به روندی می‌‌‌رساند که خود، گویای ماجراست. همچنین در آمار مربوطه می‌توان میزان درصد رشد قیمت کتاب را در دی‌‌‌ماه هر سال نسبت به سال قبل مشاهده کرد. طبق این آمار قیمت متوسط کتاب نسبت به ۵ سال پیش، تقریبا ۳برابر شده است. شیب نمودار تورم در حد‌‌‌فاصل سال‌های مورد بررسی و همچنین اطلاعات بهای کتاب، مؤید رشد فزاینده تورم در سال‌های اخیر است؛ اتفاقی که دست‌‌‌کم در ۲ سال اخیر و زیر سایه سنگین کرونا، بخش عمده کارشناسان و منتقدان را با نظریه تاثیر مستقیم قیمت مواد اولیه بر شرایط ملتهب بازار کتاب، همسو کرده است. بررسی سال به سال اطلاعات آماری کتاب نیز نتایج مشابهی را نشان می‌دهد. بهای متوسط کتاب در سال‌های ۹۵ تا ۹۹ و ۱۰ ماه نخست سال ۱۴۰۰ مقایسه شده‌‌‌اند که شیب تصاعدی تورم در آنها، به وضوح دیده می‌شود.
نتایج فروش دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران که در بهمن‌‌‌ماه امسال برگزار شد و مقایسه آمار فروش این رویداد با نخستین دوره از آن در سال گذشته، می‌تواند گواه موکدی باشد بر رشد تورم در بازار کتاب. با پایان دومین دوره این رویداد، علی رمضانی مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، از افزایش ۳۳درصدی مبلغ فروش و کاهش ۴/ ۲درصدی تعداد نسخه‌‌‌های فروخته شده نسبت به سال قبل، خبر داد. مطابق با اطلاعات منتشر شده، مخاطبان با مراجعه به سامانه نمایشگاه اخیر، یک‌میلیون و ۳۳۱هزار و ۵۳۰ نسخه کتاب به ارزش ۸۵۲میلیارد و ۴۳میلیون و ۷۹۱هزار و ۶۰۷ ریال خریداری کردند؛ در حالی که در نمایشگاه سال گذشته، یک‌میلیون و ۳۶۴هزار و ۵۶۵ نسخه کتاب به ارزش ۶۴۰میلیارد و ۵۱۶میلیون و ۶۹۰هزار و ۹۸۴ ریال از سوی علاقه‌‌‌مندان به کتاب، خریداری شد.
بیم‌‌‌ها و امیدها
صعود سرسام‌‌‌آور قیمت ارز در سال‌های اخیر و درصد کم به‌‌‌کارگیری کاغذ داخلی، موجب شده در سال‌های اخیر علاوه بر اینکه ناشران مجبور به افزایش بهای کتاب شوند، گاه به دلیل کمبود کاغذ در بازار چشم به دست حمایت‌‌‌گرانه نهادهای مسوول باشند تا با واردات این کالای حیاتی با ارز دولتی، بخشی از مشکلاتشان را برطرف کنند. اما چنین رویکردی نیز تبعات خود را دارد زیرا تجربه نشان داده هرگاه صحبت سوبسید به میان آمده پای رانت و فساد نیز به عرصه اقتصادی باز شده است. از این رو اگرچه اقداماتی را که در زمان تحریم‌ها صورت می‌گیرد می‌توان به عنوان مسکن به حساب آورد اما نخواهد توانست در دراز مدت صنعت نشر را از وضعیت بحرانی نجات دهد.
با این همه این‌‌‌روزها که زنگ تولید در کارخانه‌‌‌های قدیمی به صدا در آمده و تسهیلات خوبی از سوی دولت برای راه‌‌‌اندازی کارخانه‌‌‌های جدید در نظر گرفته شده است، این امیدواری برای ناشران وجود دارد تا بتوانند با استفاده از کاغذ ایرانی به تولید کتاب بپردازند. به نقل از ایبنا کارخانه چوب و کاغذ مازندران از بهمن امسال خط pm۱ تولید چاپ و تحریر خود را پس از چند سال وقفه راه انداخته و به گفته مدیرعامل جدید آن قرار است تا پایان سال ۸هزار تن کاغذ چاپ و تحریر و روزنامه به بازار عرضه کند؛ وعده‌‌‌ای که در صورت تحقق آن با تامین چوب موردنیاز این مجموعه می‌تواند برای سال آتی نویدبخش روزهای بهتری باشد.
