«دنیای‌اقتصاد» بازار جهانی قیر را بررسی کرد
پتک نفتی بر سر بازار قیر
همواره در روزهای گرم سال تقاضا برای محصولات موردنیاز مصرفی در پروژه‌های عمرانی، مسکونی، راه‌سازی وزیرساختی در شرق آسیا کاهش پیدا می‌کند و بنابراین نمی‌توان برای روزها و هفته‌های آینده انتظار رشد جدی تقاضا برای قیر و در ادامه افزایش بهای این محصول را متصور بود. همچنین برای رسیدن به پیش‌بینی دقیق از بازار قیر نباید از شدت گرفتن تنش‌های سیاسی بین چین و آمریکا غافل شد، این موضوع درحالی که منجر به افت شاخص سهام در اقصی‌نقاط جهان شده، می‌تواند سیگنالی منفی برای تمام کالاها به‌خصوص محصولات برپایه نفت ازجمله قیر باشد.
قیر یک نیمه هیدروکربن نیمه جامد بر پایه روغن است که عمدتا در پروژه‌های راه‌سازی و ساخت‌وساز به‌کار می‌رود. این محصول از دو راه تولید می‌شود، اگر از معدن به‌دست آید قیر طبیعی یا معدنی و هرگاه از پالایش نفت خام حاصل شود قیر نفتی نام دارد. قیرنفتی با از بین بردن بخش‌های سبک‌تر نفت مانند گاز مایع نفتی، بنزیل و دیزل طی فرآیند پالایش نفت خام سنگین تولید می‌شود.
براساس برآوردهای صورت گرفته توسط موسسات بین‌المللی، میزان مصرف جهانی قیر دنیا در سال ۲۰۱۹ معادل ۱۲۰ میلیون تن برآورد شده که ۸۵ درصد از این محصول در بخش ساخت‌وساز که شامل آسفالت جاده‌ها، آسفالت پارکینگ اتومبیل، پیاده‌رو، باندهای فرودگاه، قیر مصرفی در پشت‌بام و... می‌شود. بخشی از این محصول نیز کاربردهای خاصی داشته که برای این موارد باید مورد پالایش قرار گیرد.
در سال‌های گذشته چین در رتبه اول تولید قیر در دنیا قرار داشت و ایالات‌متحده آمریکا با اندکی فاصله در رتبه دوم تولید این محصول بود، اما این نسبت در سال‌های اخیر تغییر کرده؛ به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۸ میلادی ایالات‌متحده آمریکا با تولید ۲۰ میلیون و ۳۶۰ هزار تن در جایگاه اول تولید قیر دنیا قرار گرفت. کانادا نیز که در سال‌های قبل سهم اندکی از تولید جهانی این محصول را در اختیار داشت توانست با تولید ۲۰ میلیون و ۸۰ هزار تن قیر در کنار چین در رتبه دوم تولید این محصول قرار گیرد.
ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده قیر در منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود. میزان تولید قیر کشور در سال ۲۰۱۸ میلادی ۴ میلیون و ۸۶۰ هزار تن برآورد شده است. عمده قیر تولیدی در ایران از پالایش نفت خام تولید می‌شود، اگرچه ذخایر معدنی قیر نیز در کشور وجود دارد اما حجم این ذخایر محدود بوده و درواقع اصل تولید قیر ایران بر پایه نفت بنا گذاشته شده است. برخلاف ایران، بخش قابل‌توجهی از قیر تولیدی در کشورهای آمریکا، کانادا و چین قیر طبیعی یا معدنی است.
سردرگمی بازار قیر
میزان تقاضا برای قیر در دنیا ارتباط مستقیمی با رشد اقتصادی کشورها دارد و کند شدن رشد اقتصاد جهانی بازار مصرف این محصول را محدود می‌کند. اما رشد شهرنشینی در کشورهای درحال توسعه و اجرای فعالیت‌های زیرساختی باعث افزایش تقاضا برای قیر می‌شود. استمرار روند توسعه صنعتی در سال‌های اخیر عمدتا روند رو به رشد تقاضا برای این محصول را پدید آورده است. افزایش جمعیت نیز ازجمله عواملی است که با رشد ساخت‌وساز بازار قیر را تقویت می‌کند. در کنار موارد بیان‌شده در سال‌های اخیر دنیا با پدیده تغییرات آب و هوایی ناشی از گرم شدن زمین نیز روبه‌رو شده که این موضوع با شدت گرفتن بارش در مناطق خشک زمین نیاز برای قیر برای پشت‌بام‌ها را افزایش داده و انتظار رشد تقاضا برای این محصول را در سال‌های آتی رقم زده است. ارزش معاملات قیر دنیا براساس برآوردهای صورت‌گرفته توسط موسسه‌های بین‌المللی در سال ۲۰۱۹ برابر ۲۴/ ۷۰ میلیارد دلار تخمین زده شده و پیش‌بینی می‌شود که ارزش معاملات این محصول تا سال ۲۰۲۴ به ۹۱/ ۷۹ میلیارد دلار برسد.
درحالی که رشد اقتصادی بازار قیر را بهبود می‌بخشد، هر اتفاقی که توسعه صنعتی و اقتصادی را محدود کند می‌تواند تاثیر نامطلوبی در بازار قیر بگذارد. نمونه این اتفاق را با شیوع ویروس کرونا در دنیا در ماه‌های گذشته شاهد بودیم. شیوع این ویروس در چین و سپس گسترش آن در سایر کشورها و همچنین اعمال شرایط قرنطینه باعث محدودیت تقاضا برای قیر شد. کاهش رشد اقتصادی دنیا در ماه‌ها و سال‌های آتی می‌تواند سطح تقاضاهای قبلی پیش بینی شده برای این محصول را نیز تحت‌الشعاع قرار دهد.
اگرچه به‌نظر می‌رسد که با کاهش بهای نفت، قیمت مواد اولیه تولید قیر نیز افت پیدا می‌کند و این کاهش می‌تواند با افت بهای تمام‌شده به سود خریداران تمام شود اما واقعیت آن است که در زمان کاهش بها، دیگر پالایشگاه‌ها علاقه‌ای به تصفیه نفت ندارند و همین موضوع کسادی این بازار و بی‌ثباتی را درپی خواهد داشت.
پارامترهای تاثیرگذار
اگرچه قیر بازار تقاضای معینی دارد و روند تولید و مصرف آن نیز ساده است اما برآورد نرخ این محصول چندان ساده نبوده و متاثر از عوامل متعددی است. از سویی بهای قیر متاثر از قیمت مواد اولیه یعنی وکیوم‌باتوم بوده که این ماده باقی‌مانده تولید نفت به‌شمار می‌رود. همچنین این ماده از نفت خام سنگین‌تر بوده و در زمان پالایش در کف باقی مانده و درنهایت تبدیل به قیر می‌شود. باتوجه به وابستگی تولید قیر به نفت، بهای آن نیز وابسته به قیمت نفت است. از طرف دیگر نرخ قیر از عوامل دیگری از جمله حوادث سیاسی، نرخ ارز، میزان عرضه و تقاضا و هزینه‌های صادرات و حمل و نقل نیز اثر می‌پذیرد.
وابستگی بهای قیر به نفت باعث می‌شود که نرخ این محصول با تنش‌های ژئوپلیتیکی نوسان کند. هرنوع جنگ سیاسی و اجتماعی می‌تواند به افزایش بهای قیر منجر شود. همچنین وابستگی بهای قیر به نفت باعث شده که نرخ این محصول از تصمیمات سران اوپک برای کاهش یا افزایش سطح تولید نیز اثر پذیرد. کشورهای عضو اوپک ۷۵ درصد ذخایر نفت و ۵۰ درصد تولید دنیا را در اختیار دارند. به همین دلیل جلسه‌ها و تصمیمات اوپک می‌تواند به افزایش یا کاهش قیمت نفت و مصنوعات نفتی ازجمله قیر بدل شود.
بازاری با محدودیت تجارت خارجی
براساس گزارش سازمان تجارت جهانی، در سال ۲۰۱۹ میلادی ۲ میلیون و ۳۲۱ هزار تن قیر در دنیا صادر شده است که در این میان کشورهای مصر، ایالات متحده آمریکا و کانادا در رتبه‌های اول تا سوم واردات این محصول در دنیا قرار دارند. سهم هریک از این کشورها در تجارت این محصول به ترتیب ۷/ ۲۱ درصد، ۳/ ۱۶ درصد و ۳/ ۸ درصد است.
بخش اندکی از تقاضای جهانی قیر از طریق تجارت بین‌المللی تامین می‌شود و اغلب کشورها عمده تقاضای خود را تولید و به مصرف می‌رسانند. درحالی که میزان تولید قیر در دنیا بالغ بر ۱۲۰ میلیون تن برآورد می‌شود، تجارت ۲ میلیون و ۳۲۱ هزار تنی از این محصول مورد خرید و فروش بین‌المللی قرار گرفته که این رقم ۹/ ۱ درصد از تقاضای کل است.
کرونا مهمان ناخوانده بازار آسفالت
شیوع کرونا در دنیا از دو جنبه توانست بازار قیر دنیا را متاثر کند. از سویی شیوع این ویروس ابتدا در چین، سپس در سایر کشورهای دنیا به افت بی‌سابقه بهای نفت منجر شد و از طرف دیگر اجرای محدودیت‌های قرنطینه‌ای کاهش ساخت‌وساز را درپی داشت که بازار تقاضا برای این محصول را به شدت با محدودیت روبه‌رو کرد.
چین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان قیر دنیا به شمار می‌رود، شیوع کرونا در این کشور از میزان تقاضا برای قیر کاست و همین موضوع عاملی در جهت افت بهای این محصول بود. در حالی که بهای قیر در بازار معاملات شانگهای در روز دوم ژانویه برابر ۲۹۰۷ یوآن به ازای هر تن بود با افت ۳۹ درصدی به ۱۷۷۰ یوآن به ازای هر تن در ۱۷ آوریل رسید. با کنترل نسبی شیوع کرونا این روند کاهشی بها متوقف شد و این محصول وارد فاز افزایش شد. بهای قیر در چین در روزهای ابتدایی جولای به اوج خود پس از شیوع کرونا رسید به‌گونه‌ای که این محصول تجربه بهای ۲۶۵۸ یوآن به ازای هر تن را نیز به دست آورد. البته در هفته‌های اخیر مجددا بهای قیر در بازار معاملات شانگهای کاهش داشته است که این موضوع ناشی از افت بهای این محصول در اثر شروع فصل باران‌های موسمی در چین و کاهش فعالیت‌های زیرساختی در این کشور است.
اگرچه چین جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان قیر دنیا است اما این کشور بخشی از مصرف خود از این محصول را از کشورهای خاورمیانه نیز تامین می‌کند، بنابراین شیوع ویروس کرونا علاوه بر آنکه توانست بازار داخلی چین را تحت‌الشعاع قرار دهد، بر بازارهای خاورمیانه نیز اثرگذار شد. اگرچه قیر محصولی با بازار به شدت منطقه‌ای محسوب می‌شود اما درگیری اغلب اقتصادهای دنیا با این ویروس و اعمال محدودیت‌های قرنطینه‌ای در سایر کشورهای دنیا به افت بهای قیر در سایر کشورهای دنیا نیز منجر شد.
سهم خاورمیانه از بازار قیر
منطقه خاورمیانه سهم ۱۰ درصدی از کل قیر تولیدی دنیا را در اختیار دارد، بخش عمده قیر تولیدی در این منطقه از نوع قیر نفتی است و از آنجا‌که قیر تولیدی این منطقه از نوع با کیفیت محسوب می‌شود، خواهان زیادی دارد و بسیاری از تجار خرید قیر از این منطقه را نسبت به سایر منابع دنیا ترجیح می‌دهند. ایران و سپس بحرین بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان قیر منطقه هستند. البته از آنجا که بخش عمده‌ای از قیر تولیدی در این منطقه به مصرف کشورها می‌رسد و میزان مازاد بازار منطقه پایین است، باوجود تقاضا میزان صادرات منطقه محدود است.
باوجود سهم کم منطقه خاورمیانه در بازار جهانی قیر اما بخش عمده‌ای از اتفاقات تاثیرگذار در این بازار در کشورهای این منطقه رخ می‌دهد. در سال گذشته نیز اتفاقاتی از جمله حمله به نفتکش‌های خلیج فارس در ماه مه ۲۰۱۹ و توقف نفتکش بریتانیایی در خلیج فارس در ماه ژوئن ۲۰۱۹ عواملی بودند که رشد بهای قیر را به دنبال داشتند.
چین از آمریکا در تولید قیر بازماند
اگرچه چین در سال‌های گذشته در رتبه اول تولید قیر دنیا قرار داشت اما افزایش سطح تولید این محصول در ایالات متحده آمریکا و کانادا و کاهش تولید چین باعث شد که این کشور در سال 2018 در رده سوم تولید جهانی این محصول قرار گیرد. ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده قیر در منطقه خاورمیانه در سال‌های گذشته تقریبا توانسته سطح تولید خود را ثابت نگه دارد و رتبه ششم خود در تولید جهانی قیر را حفظ کند.
