دو پیش‌بینی نفتی «دنیای اقتصاد» محقق شد
رقابت نفتی در بازار شرق
رقیب دردسرساز نفت ایران
از زمان آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین، تلاش‌های زیادی از سوی ایالات‌متحده آمریکا و متحدان غربی برای اعمال تحریم و فشار بر کرملین صورت پذیرفته است؛ هرچند، این تلاش‌‌‌‌‌‌‌‌ها تاکنون نتوانسته‌‌‌‌‌‌‌‌اند تغییری در برنامه نظامی روسیه ایجاد کنند، اما از زمان اعمال تحریم نفتی روسیه توسط ایالات‌متحده و تحریم‌های گسترده علیه بخش‌های مختلف اقتصاد این کشور توسط اتحادیه اروپا، کار روسیه در بازار نفت برای فروش محموله‌‌‌‌‌‌‌‌های خود با مشکلات زیادی مواجه شده است.
در شرایطی که زمزمه تحریم نفتی روسیه توسط اتحادیه اروپا هر روز جدی‌‌‌‌‌‌‌‌تر می‌شود، شرکت کپلر می‌گوید که صادرات نفت ایران در‌ماه آوریل نسبت به ۳ماهه نخست سال‌جاری، بیش از ۳۴درصد کاهش یافته است؛ این در حالی است که نفت با تخفیف ایران گزینه محبوب پالایشگران چینی بود؛ اما اکنون با ظهور تخفیفهای فراتر از ۳۰ دلار و حتی ۴۰ دلار در هر بشکه نفت روسیه، کار ایران برای حفظ سهم بازار خود در چین بسیار دشوار شده است. این در شرایطی است که روس‌‌‌‌‌‌‌‌ها در حال نفوذ به بازار بزرگ هند هستند و در صورت ادامه روند افزایش واردات نفت هند از روسیه، ممکن است سهم ایران از بازار هند حتی با لغو احتمالی تحریمها و بازگشت به بازار جهانی نفت نیز ممکن نباشد. در واقع دادههای کنونی شرکت کپلر را می‌توان مهر تاییدی بر عملی‌شدن پیش‌بینی قبلی «دنیای‌اقتصاد» درباره تهدید سهم بازار ایران توسط روسیه دانست. «دنیای‌اقتصاد» در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۴۰۱ طی گزارشی تحت‌عنوان «معادله روسی پترودلارها» پیش‌بینی کرد که تحریم نفتی مسکو، باعث تهدید سهم ایران در بازار چین و هند به‌عنوان ۲ مشتری اصلی کنونی و بالقوه ایران خواهد شد.
رقابت‌طلبی نفت ارزان روسی
به لطف جنگ در اوکراین که به رشد چشمگیر و رکوردشکنی‌‌‌‌‌‌‌‌های پیاپی بهای طلای‌سیاه منجر شد، دولت‌‌‌‌‌‌‌‌های نفتی خاورمیانه و غول‌‌‌‌‌‌‌‌های نفتی غربی طی ماه‌های اخیر سودهای هنگفتی را به جیب زدند؛ اما در همین دوران جنگ، نفت روسیه بسیار ارزان‌‌‌‌‌‌‌‌تر از سایر گریدهای موجود در بازار معامله می‌شود. قیمت نفت‌خام روسیه به دلیل عدم‌اطمینان در بازار، دور‌شدن مشتریان و ریسک‌‌‌‌‌‌‌‌های تحریمی به‌شدت کاهش یافته و حالا هر بشکه طلای‌سیاه این کشور با تخفیفهای ۳۰ دلاری و گاه بیشتر در بازار عرضه می‌شود. تا پیش از جنگ اوکراین، روسیه نیمی از تمام محموله‌‌‌‌‌‌‌‌های صادراتی نفت، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی خود را به اروپا و آمریکا صادر می‌‌‌‌‌‌‌‌کرد. آمریکایی که تقریبا روزانه ۶۰۰هزار بشکه نفت از روس‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌‌‌‌خرید، آنها را تحریم کرده و اروپایی‌‌‌‌‌‌‌‌ها هم که مهم‌ترین مشتری صادرات نفت و فرآورده‌های آن از روسیه بودند؛ اکنون در یک قدمی تحریم کامل طلای‌سیاه این کشور قرار دارند، امری که می‌تواند باعث بروز مشکل و بحران‌های کلیدی برای زنجیره تامین جهانی نفت، صنعت نفت و تجارت روسیه و احتمالا افزایش هرچه بیشتر قیمت این کامودیتی شود، از این‌رو روس‌‌‌‌‌‌‌‌ها بدون توجه به تحریمها، سیاست‌های خود در قبال اوکراین و ادامه عملیات نظامی را پی گرفته‌‌‌‌‌‌‌‌اند و به‌دنبال یافتن بازارهای جایگزین برای نفت‌خام خود هستند. دادههای شرکت اطلاعات کالایی کپلر (Kpler) نشان می‌دهد که تخفیف گسترده نفت‌خام روسیه باعث شده تا این کشور به رقیبی برای نفت ایران در بازار غیر‌رسمی تبدیل شود و در آینده نیز می‌تواند برای فعالیت ایران در بازار رسمی نفت‌خام دردسرساز باشد.
افت ۳۴درصدی صادرات نفت ایران
آمارهای شرکت کپلر حاکی از آن است که در سال۲۰۲۱، همزمان با روی کار آمدن دولت بایدن و با از سرگیری مجدد مذاکرات هسته‌‌‌‌‌‌‌‌ای، صادرات نفت‌خام ایران نسبت به سال۲۰۲۰ حدود دوبرابر شده و تقریبا به ۶۷۰هزار بشکه در روز رسیده است. همچنین کپلر درباره میزان صادرات نفت ایران در ۳ماهه نخست سال‌جاری میلادی می‌گوید که چینی‌‌‌‌‌‌‌‌ها در این برهه زمانی، ۸۷۰هزار بشکه در روز طلای‌سیاه از ایران خریداری کردند که این رقم ۳۰درصد بالاتر از میانگین صادرات نفت ایران در کل سال۲۰۲۱ بود، ضمن آنکه باید خطای احتمالی و عدم‌امکان رهگیری برخی محموله‌‌‌‌‌‌‌‌ها توسط کپلر را هم در نظر داشت و به همین دلیل، احتمالا صادرات نفت ایران در ۳ماهه نخست سال‌جاری حتی بیشتر از ۸۷۰هزار بشکه در روز بوده است. برآوردهای اولیه جدید شرکت کپلر که یکی از کارشناسان این شرکت با رسانه‌‌‌‌‌‌‌‌های اروپایی درمیان گذاشته، نشان می‌دهد که همزمان با تخفیف ۳۰ دلار در هر بشکه نفت‌خام روسیه از ابتدای‌ماه آوریل، صادرات نفت ایران به حدود ۵۷۰هزار بشکه در روز سقوط کرده است. هرچند که این ارقام در حال‌حاضر برآوردهای اولیه هستند و برآورد نهایی در ماه آینده ارائه خواهد شد، اما باید توجه داشت که این رقم نشان‌دهنده افت ۴/ ۳۴درصدی صادرات روزانه نفت ایران به چین است. البته از طرف دیگر، صادرات دریایی نفت روسیه به‌طور همزمان افزایش معناداری داشته و با ثبت میانگین ۹/ ۳میلیون بشکه در روز طی‌ماه آوریل، ۲۲درصد نسبت به قبل رشد کرده است؛ این در حالی است که آمارهای چین درباره واردات نفت از روسیه، تقریبا بدون هیچ تغییر محسوسی نسبت به ماه قبل باقی‌مانده است.
این افزایش به‌معنای تعمیق نفوذ روس‌‌‌‌‌‌‌‌ها در بازار چین است، زیرا پالایشگران چینی ترجیح می‌دهند تا از تخفیفهای گسترده روسیه بهره‌‌‌‌‌‌‌‌مند شوند. یکی از پالایشگران نفت خصوصی چین در شاندونگ به روزنامه فایننشال‌تایمز تایید کرده که آنها ترجیح می‌دهند ریسک‌‌‌‌‌‌‌‌های مربوط به خرید از روسیه را بپذیرند و به‌صورت مخفیانه از این کشور نفت ارزان خریداری کنند، از این‌رو به‌نظر میرسد که ممکن است بخشی از معاملات نفت‌خام روسیه با مشتریان چینی، مانند آمار مربوط به واردات از ایران، به‌صورت رسمی منتشر نشود و رقم واقعی بالاتر از میزان اعلام‌شده باشد. همچنین باید توجه داشت که با توجه به احتمال افزایش صادرات نفت روسیه به چین، سهم بازار کشورهای تحت تحریمی چون ونزوئلا و ایران به همراه کشورهایی مانند نیجریه که از تامین‌کنندگان عمده و اصلی چین نیستند، در معرض خطر قرار می‌گیرد. بدیهی است که با توجه به همکاری و سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری‌‌‌‌‌‌‌‌های مشترک بسیار گسترده متحدان عرب چین در زمینه انرژی، نمی‌توان انتظار داشت که سهم کشورهایی چون عربستان‌سعودی، عراق یا امارات در معرض تهدید جدی قرار بگیرد. البته باید یادآور شد که بخشی از تقاضای چین در ماه گذشته به دلیل محدودیت‌های کرونایی این کشور، از دست رفته و کاهش یافته است، به‌همین دلیل شاید در صورت منتظر ماندن تا بهبود تقاضا در این کشور، بتوان تصویری دقیق‌‌‌‌‌‌‌‌تر از موقعیت ایران و روسیه در آینده بازار نفت چین به‌دست آورد.
تهدید روسی در بازار هند
از طرف دیگر روسیه در سال۲۰۲۱ به‌صورت میانگین تنها ۳۰هزار بشکه در روز نفت به هند صادر می‌‌‌‌‌‌‌‌کرد، اما این رقم با رشد خیره کننده ۲۰ برابری در ماه آوریل به ۷۰۰هزار بشکه در روز رسیده است. گفتنی است که هند در دوران اجرای برجام، دومین مشتری بزرگ نفت ایران بود و از آخرین کشورهایی بود که خرید نفت خود از ایران را متوقف کرد. حالا که پنجره احیای توافق هسته‌‌‌‌‌‌‌‌ای کماکان باز است، نفوذ بیشتر روسیه در بازار هند می‌تواند دومین بازار اصلی نفت ایران را هم در معرض تهدید قرار دهد. پالایشگران هندی از زمان رسیدن بهای نفت به بالای ۱۰۰ دلار در هر بشکه، دست به خرید شاخص نفتی اورال روسیه زده‌‌‌‌‌‌‌‌اند که گاهی تخفیفهای آن به ۳۵ دلار در هر بشکه هم میرسد. علاوه‌بر این، هندی‌‌‌‌‌‌‌‌ها علاقه‌مندند تا در راستای اهداف ژئوپلیتیک خود، روابط با روسیه را تقویت کنند و با خرید انرژی از این کشور، فرصت گسترده‌‌‌‌‌‌‌‌تری برای خرید تسلیحات نظامی از روسیه را به‌دست آورند. نگاهی به رویکرد پالایشگران هندی و چینی نشان می‌دهد که پیش‌بینی «دنیای‌اقتصاد» درباره آینده نفت روسیه که در گزارشی تحت‌عنوان «سناریو نفت مفت روسی» در روز ۱۷ اردیبهشت منتشر شد، تنها پس از چند روز با رونمایی شواهدی تازه و روشن، تایید شده است. با این وضعیت، به‌نظر میرسد که ایران در هر ۲ سناریو لغو یا عدم‌لغو تحریمها با مشکلاتی برای حفظ سهم بازار خود و گسترش آن روبه‌‌‌‌‌‌‌‌رو خواهد شد و در این مسیر احتمالا در بازار چین و هند باید بر سر سهم بازار خود با روسیه‌‌‌‌‌‌‌‌ای بجنگد که پس از ازدست دادن احتمالی بازار اروپا، مجبور است که سهم خود را در بازارهای عمده آسیایی افزایش دهد. موفقیت مسکو در اجرای چنین رویکردی، علاوه‌بر جذابیت‌‌‌‌‌‌‌‌های تجاری و ژئوپلیتیک، مستلزم تغییر توازن قوا و سهم کشورها در بازار نفت مشتریان بزرگی چون چین و هند است.
