بازوی پژوهشی مجلس بررسی کرد
۴ سناریوی اصلاح یارانه آب
تامین آب شرب سالم و بهداشتی از وظایف حاکمیتی دولت بوده که در عین حال جزو موارد مربوط به حقوق‌بشر نیز محسوب می‌شود. در ایران محدودیت منابع آب با کیفیت مناسب از یک طرف و نبود سازوکار مناسب از طرف دیگر این موضوع را به امری چالشی تبدیل کرده است. آب در زنجیره ارزش‌افزوده اقتصادی نقش مهمی را ایفا می‌کند، بنابراین تامین هزینه آب در توان اقتصادی ملت‌ها، نقش مهمی را در صحنه اجتماعی بازی می‌کند. به‌دلیل اهمیت آب شرب، در کشور قیمت فروش آن از قیمت تمامشده آن کمتر است. اگر چه به دلیل اهمیت این عنصر در سلامت و بهداشت جامعه و وظیفه دولت‌ها در تامین آن، در این بخش دولت یارانه پرداخت می‌کند، اما این امر به مشکلاتی از قبیل مصرف بی‌رویه و کاهش بهره‌وری نیز منجر شده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد یارانه پنهان آب در حدود ۲/ ۶ هزار میلیارد تومان در سال ۹۷ بوده که ۴۲ درصد به بخش خانگی، ۳۹ درصد به بخش کشاورزی و ۱۹ درصد آن به بخش صنعت اختصاص داشته است. در این گزارش پس از ارائه تصویری کلی از وضعیت مصرف آب شرب در کشور، به بررسی اجمالی آثار اقتصادی افزایش قیمت آب شرب بر یارانه‌های پرداختی و هزینه کل خانوار طی سناریوهای مختلف پرداخته شده است.
نمایی از وضعیت آب
براساس آمار و ارقام سال ۱۳۹۷، میزان مصرف آب شرب یا به عبارتی دیگر حجم فروش آب توسط شرکت‌های آب و فاضلاب، رقمی معادل ۴۶۲۵ میلیون مترمکعب در سال است. مطابق با ارزیابی‌ها، متوسط قیمت فروش و قیمت تمامشده در کل کشور به ترتیب معادل ۳۰۲/ ۵ و ۰۳۷/ ۱۲ریال به ازای هر مترمکعب است که نشان می‌دهد قیمت فروش فقط ۴۴ درصد قیمت تمامشده است. البته حجم فروش آب توسط شرکت‌های آب و فاضلاب از مقادیر ثبت‌شده بیشتر است که اختلاف بین ارقام مذکور همان «آب به حساب نیامده» است که معادل ۲۵ درصد کل آب تولید شده توسط شرکت‌های آب و فاضلاب شهری است. از میان شرکت‌های آب و فاضلاب شهری بیشترین مقدار تولید و فروش مربوط به شرکت آب و فاضلاب «استان تهران» و کمترین آن مربوط به شرکت آب و فاضلاب «استان کهگیلویه و بویراحمد» است.
شاخص‌های کلان و مهم آب شرب کشور شامل درصد جمعیت تحت پوشش و تعداد شهرها و روستاهای تحت پوشش است. در پایان سال ۱۳۹۶ تعداد شهرها و روستاهای تحت پوشش شبکه آب شرب به ترتیب ۱۱۶۷ و ۳۶۱/ ۳۵ بوده و همچنین درصد جمعیت تحت پوشش شهری و روستایی نیز به‌ترتیب ۴۶/ ۹۹ و ۲۹/ ۸۵ درصد بوده است. همان‌طور که اشاره شد مقادیر چشمگیری از آب تولید شده توسط شرکت‌های آب و فاضلاب، به‌صورت «آب به حساب نیامده» است. طبق تعریف، «آب به حساب نیامده» عبارت است از: تفاوت بین حجم آبی که به شبکه وارد می‌شود و حجم آبی که به مصارف مجاز می‌رسد.
بر این اساس و به لحاظ حداکثر تلفات مجاز به میزان ۱۰درصد براساس استانداردهای جهانی، ارزش ریالی کل «آب به حساب نیامده» سالانه حدود ۵۳۱۳ میلیارد ریال می‌شود (براساس قیمت‌های سال ۱۳۹۲)، که بسیار جای تامل دارد. شاخص دبی «آب به حساب نیامده» به ازای واحد طول خط اصلی و شاخص دبی آب به حساب نیامده به ازای هر مشترک به‌ترتیب برابر ۱۱۳۶ لیتر در ساعت بر کیلومتر و ۱۱ لیتر در ساعت بر مشترک است. نکته قابل توجه این است که استاندارد متوسط مصرف سرانه خانگی به میزان ۷۵ تا ۱۵۰ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است. مقادیر این شاخص‌ها بیانگر این امر است که مقدار «آب به حساب نیامده» به ازای هر مشترک در بسیاری از شهرها می‌تواند نیازهای بسیاری از خانوارها را برآورده کند. با توجه به نبود زیرساخت‌ها و وجود شرایط وخیم آبی، لزوم و اهمیت بهبود شبکه‌های توزیع آب شهری و کاهش «آب به‌حساب نیامده» بسیار چشمگیر است.
تعرفه‌های آب شرب
براساس قوانین کشور تعرفه‌های آب شرب با پیشنهاد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به تصویب شورای اقتصاد رسیده و پس از آن به مرحله اجرا می‌رسد. براساس توصیه‌های جهانی باید حدود ۵ مترمکعب آب در ماه برای هر فرد به آسانی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار گیرد. الگوی مصرف آب خانگی در کشور برابر با ۱۵۰ لیتر در روز به‌ازای هر نفر در نظر گرفته شده است. براساس اعلام متولیان امر، بین قیمت فروش و قیمت تمامشده آب شرب فاصله زیادی وجود دارد و شرکت‌های آب و فاضلاب از این بابت دچار زیان می‌شوند.
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد بین قیمت تمامشده و فروش آب شرب اختلاف چشمگیری وجود دارد؛ به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۶ قیمت فروش آب در بخش‌های شهری و روستایی به‌ترتیب حدود ۴۸ و ۲۴ درصد قیمت تمامشده بوده است. البته در مورد فاصله بین قیمت‌های تمامشده و فروش آب شرب باید نکاتی مانند «نقش آب به حساب نیامده در شبکه‌های توزیع در محاسبه قیمت تمامشده»، «نقش معافیت‌ها در زیان انباشته شرکت‌های آب و فاضلاب»، «نقش کیفیت آب ارائه‌شده از سوی شرکت‌های آب و فاضلاب در قیمت تمامشده»، «نقش گستردگی ساختار شرکت‌های آب و فاضلاب در قیمت تمامشده» و «نبود شفافیت در محاسبه قیمت تمامشده آب شرب» را در نظر داشت.
آثار افزایش قیمت بر یارانه‌ها
مطابق با ارزیابی‌ها، متوسط کشوری الگوی مصرف خانوار با توجه به بُعد خانوار برابر با ۱۵ مترمکعب برای هر خانوار در ماه در نظر گرفته شده است. در این رابطه چند نکته قابل احصا است. نخست اینکه در طبقات مصرف «صفر تا الگو» و «الگو تا دو برابر الگو»، قیمت فروش آب به‌نحو چشمگیری از قیمت تمامشده آن کمتر است. همچنین برای طبقه بیش از «دو برابر الگو» قیمت فروش از قیمت تمامشده بیشتر است. این امر به آن معناست که مشترکان این طبقه نه‌تنها یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند، بلکه جریمه نیز می‌شوند. از سوی دیگر بیشترین میزان یارانه پرداختی مربوط به طبقه «الگو تا دو برابر الگو» است. بنابراین درحال‌حاضر به خانوارهای با «مصرف بیش از الگو» نیز یارانه پرداخت می‌شود.
در ادامه این گزارش سناریوهای افزایش قیمت آب شرب مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی سناریوهای ارائه شده از سوی «مرکز پژوهش‌های مجلس» کاهش یارانه‌های پرداختی و توزیع آنها در جهت برقراری عدالت با توجه به میزان مصرف طبقات مختلف است. در هر یک از سناریوها، قیمت فروش آب شرب برای طبقات مختلف مصرف طوری در نظر گرفته شده است که در نهایت چند هدف محقق شود. نخست اینکه وضعیت قیمت فروش و یارانه پرداختی طبقه زیر الگوی مصرف مشابه وضع موجود باقی بماند؛ به‌عبارت دیگر قیمت آب شرب خانوارهای طبقه زیر الگوی مصرف بودن تغییر باقی بماند. دوم اینکه، قیمت آب شرب خانوارهای طبقه الگو تا دو برابر الگو، تا حد امکان به قیمت تمامشده نزدیک شود و یارانه خانوارهای این طبقه کاهش یابد. همچنین خانوارهای با مصرف بیش از دو برابر الگوی مصرف جریمه شده تا بخشی از یارانه پرداختی سایر طبقات جبران شده و همچنین این امر به کاهش مصرف آنها نیز منجر شود.
سناریوی اول؛ کاهش ۲۵ درصدی یارانه بالای الگو: در سناریوی اول، قیمت فروش آب طبقه زیر الگوی مصرف برابر با ۱۲۲/ ۲ ریال بر مترمکعب است که مشابه شرایط موجود است. در این سناریو قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر الگو و طبقه بیش از دو برابر الگو به‌ترتیب برابر با ۶۴۸/ ۵ و ۳۶۵/ ۱۸ ریال بر مترمکعب است که در نهایت این امر به کاهش ۲۵ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این سناریو کل یارانه پرداختی و کل درآمد ناشی از فروش آب شرب به ترتیب برابر با ۶۲۶/ ۱۹ و ۷۴۴/ ۲۲ میلیارد ریال است. همچنین قیمت فروش طبقات زیر الگو، الگو تا دو برابر الگو و بیش از دو برابر الگو نسبت به وضع موجود به‌ترتیب صفر، ۶۱ و ۳۷ درصد افزایش دارد.
سناریوی دوم؛ کاهش ۵۰ درصدی یارانه بالای الگو: در سناریو دوم، قیمت فروش آب طبقه زیر الگوی مصرف برابر با ۱۲۲/ ۲ ریال بر مترمکعب است که مشابه شرایط موجود است. در این سناریو قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر الگو و طبقه بیش از دو برابر الگو به‌ترتیب برابر با ۷۷۸/ ۷ و ۳۳۱/ ۲۳ ریال بر مترمکعب است که در نهایت این امر به کاهش ۵۰ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این سناریو کل یارانه پرداختی و کل درآمد ناشی از فروش آب شرب به‌ترتیب برابر با ۰۸۴/ ۱۳ و ۲۸۶/ ۲۹ میلیارد ریال است. همچنین قیمت فروش طبقات زیر الگو، الگو تا دو برابر الگو و بیش از دو برابر الگو نسبت به وضع موجود به‌ترتیب صفر، ۱۲۱ و ۷۴ درصد افزایش دارد، البته هنوز قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر به قیمت تمامشده نرسیده است و خانوارهای این طبقه در این حالت نیز یارانه دریافت می‌کنند. در این سناریو مقدار یارانه خانوارهای طبقات زیر الگو و الگو تا دو برابر الگو تقریبا با هم برابر است.
سناریوی سوم؛ کاهش ۷۵ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش آب طبقه زیر الگوی مصرف برابر با ۱۲۲/ ۲ ریال بر مترمکعب است که مشابه شرایط موجود است. در این سناریو قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر الگو و طبقه بیش از دو برابر الگو به‌ترتیب برابر با ۹۰۷/ ۹ و ۲۹۷/ ۲۸ ریال بر مترمکعب است که در نهایت این امر به کاهش ۷۵ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این سناریو کل یارانه پرداختی و کل درآمد ناشی از فروش آب شرب به‌ترتیب برابر با ۵۴۲/ ۶ و ۸۲۸/ ۳۵ میلیارد ریال است. همچنین قیمت فروش طبقات زیر الگو، الگو تا دو برابر الگو و بیش از دو برابر الگو نسبت به وضع موجود به‌ترتیب صفر، ۱۸۲ و ۱۱۱ درصد افزایش دارد، البته هنوز قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر به قیمت تمام شده نرسیده است و خانوارهای این طبقه در این حالت نیز یارانه دریافت می‌کنند.
سناریوی چهارم؛ کاهش ۱۰۰ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش آب طبقه زیر الگوی مصرف برابر با ۱۲۲/ ۲ ریال بر مترمکعب است که مشابه شرایط موجود است. در این سناریو قیمت فروش طبقه الگو تا دو برابر الگو و طبقه بیش از دو برابر الگو به‌ترتیب برابر با ۰۳۷/ ۱۲ ریال (معادل قیمت تمامشده) و ۲۶۳/ ۳۳ ریال بر مترمکعب است که در نهایت این امر به کاهش ۱۰۰ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این سناریو کل یارانه پرداختی و کل درآمد ناشی از فروش آب شرب به‌ترتیب برابر با صفر و ۳۷۰/ ۴۲ میلیارد ریال است. همچنین قیمت فروش طبقات زیر الگو، الگو تا دو برابر الگو و بیش از دو برابر الگو نسبت به وضع موجود به‌ترتیب صفر، ۲۴۲ و ۱۴۸ درصد افزایش دارد. در این سناریو تنها طبقه زیر الگوی مصرف یارانه دریافت می‌کند و طبقه الگو تا دو برابر الگو نیز قیمت تمامشده آب را پرداخت می‌کند. همچنین در این سناریو قیمت فروش طبقه بیش از دو برابر الگو طوری تعیین شده است که جریمه ناشی از آن با یارانه پرداختی طبقه زیر الگوی مصرف برابر باشد و در نتیجه یارانه‌ای از طرف دولت پرداخت نمی‌شود.
آثار افزایش قیمت بر هزینه خانوار
درحال‌حاضر سهم آب شرب در سبد هزینه خانوار بسیار ناچیز و در حدود ۷/ ۰ واحد درصد است. براساس توصیه‌های سازمان ملل متحد، سهم آب در سبد هزینه خانوار می‌تواند تا ۳درصد باشد. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که می‌توان با افزایش منطقی قیمت آب شرب در کشور با توجه به طبقات مصرف، به توزیع عادلانه و منطقی یارانه‌ها در این بخش پرداخت. با افزایش ۱۰۰ درصدی قیمت آب شرب، سهم آب شرب در سبد هزینه خانوار در بدترین حالت به میزان ۱/ ۳ درصد خواهد رسید.
با توجه به الزامات آورده شده در این گزارش، سناریوی دوم یعنی کاهش ۵۰ درصدی یارانه بالای الگوی مصرف به‌عنوان سناریوی برتر پیشنهاد می‌شود. بر اساس این سناریو، بهای پرداختی هر متر مکعب آب برای خانوارهایی که در طبقه صفر تا الگوی مصرف قرار دارند برابر با ۲.۱۲۲ ریال، برای خانوارهایی که در طبقه الگو تا دو برابر الگو هستند برابر با ۷.۷۷۸ ریال و برای خانوارهایی که در طبقه بیش از دو برابر الگو قرار دارند برابر با ۲۳.۳۳۱ ریال خواهد بود. با اجرای این سناریو، وضعیت ۵۷ درصد خانوارها هیچ تغییری نمی‌کند، ۳۷ درصد خانوارها برابر ۸۰درصد قیمت تمام شده آب را می‌پردازند و ۶درصد خانوارها نیز تقریبا معادل دو برابر قیمت تمام شده آب را پرداخت می‌کنند.
ارسال نظر