«دنیای اقتصاد» بررسی کرد
کارنامه هوشمندسازی شبکه برق
از سال ۱۲۶۴ هجری شمسی که نخستین مولد برق برای روشنایی کاخ گلستان وارد ایران شد و نخستین نیروگاه خصوصی برق شهری با توان ۴۰۰ کیلووات در سال ۱۲۸۴ در شهر تهران راه‌اندازی شد، تا به امروز، صنعت برق دو تحول بزرگ را پشت‌سر گذاشته است. اولین تحول بزرگ صنعت برق در دهه ۴۰ هجری شمسی بود که وظیفه برق‌رسانی به تمام نقاط ایران بر عهده دولت قرار گرفت و منجر به تشکیل سازمان برق ایران (۱۳۴۱)، وزارت آب و برق (۱۳۴۲) و سرانجام شرکت توانیر (۱۳۴۸) شد.دومین تحول بزرگ صنعت برق در دهه ۷۰ هجری شمسی و تحت عنوان «تجدید ساختار صنعت برق» انجام گرفت. به‌دنبال این تحول، شرکت‌های مستقل برق ایجاد شد و از دل آن، خصوصی‌سازی و بازار برق شکل گرفت. امروز صنعت برق در آستانه سومین تحول بزرگ یعنی هوشمندسازی قرار گرفته است، تحولی که منجر به ایجاد بستر مدیریت هوشمند عرضه و تقاضا، شبکه‌های هوشمند، خرده‌فروشی برق، اینترنت اشیا و... خواهد شد. اما به‌رغم گام‌های برداشته‌شده در زمینه هوشمندسازی، تحلیلگران و کارشناسان صنعت برق کشور معتقدند صنعت برق در این زمینه عقب افتاده و این امر شایسته صنعت برق ایران نیست که همواره از صنایع سرآمد کشور به‌شمار می‌رود و بیش از ۹۰ درصد از صادرات خدمات فنی و مهندسی کشور را طی سال‌های اخیر به خود اختصاص داده است.
هوشمندسازی در یک نگاه
طرح فهام (طرح ملی فراسامانه هوشمند اندازه‌گیری و مدیریت انرژی) یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که در راستای هوشمندسازی در دستورکار سیاست‌گذاران قرار گرفته است. اما این طرح به‌کجا رسیده است؟ طرح فهام از سال ۱۳۸۹ با اخذ مجوز از شورای اقتصاد و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به‌عنوان طرح ملی تعریف شد، در ابتدا مباحث اولیه برای ۲۰ میلیون مشترک صورت گرفت تا کنتورهای برق آنها هوشمند شود، اما با وجود محدودیت منابع شورای اقتصاد و سازمان برنامه، اعلام شد که این طرح در فاز نخست با تعویض یک میلیون کنتور و هوشمند شدن آنها آغاز خواهد شد.نگرانی از نبود زیرساخت‌ها، بحث بومی شدن و عدم تجربه باعث شد در فاز نخست تعویض یک میلیون کنتور مطرح شود. با وجود این، قرار بود این طرح در سال ۱۳۹۳ به پایان برسد و یک میلیون کنتور تعویض شود، اما محدودیت منابع مالی باعث شد تنها ۳۰۰ هزار کنتور هوشمند نصب شود که از این ۳۰۰ هزار کنتور، ۲۰ هزار مشترک خانگی و تجاری، ۶۰ هزار مشترک بخش کشاورزی و مابقی مربوط به مشترکان دیماندی بودند. به‌گفته متولیان با جایگزینی کنتورهای هوشمند مشترکان می‌توانند ساعت به ساعت و دقیقه به دقیقه، میزان مصرف خود را بررسی و از آن اطلاع پیدا کنند. بنابراین با نصب کنتورهای هوشمند به‌راحتی می‌توان به مدیریت بار شبکه اقدام کرد.
در همین راستا، سال گذشته، ۳۰۶ هزار و ۹۷۸ دستگاه کنتور هوشمند در ایران نصب شد و تعداد چاه‌های کشاورزی مجهز به این نوع کنتور به ۵۶ هزار چاه رسید. همچنین تمامی چاه‌های کشاورزی به کنتورهای هوشمند طرح فهام تجهیز شدند و امکان پایش آب برداشت‌شده از چاه‌ها براساس انرژی مصرفی از سوی وزارت نیرو فراهم شد. اما پیش از این اعلام شده بود که کنتورهای هوشمند برای ۸۰ درصد مشترکان دیماندی نصب شده و قرار بود تا تابستان سال‌جاری (قبل از پیک بار) این عدد به ۹۰ درصد افزایش یابد. در قانون بودجه سال ۱۳۹۸ نیز اجرای طرح فهام پیش‌بینی و براساس این قانون وزارت نیرو موظف شده برای مشترکان پرمصرف کنتور هوشمند نصب کند و هزینه آن را بهصورت اقساطی روی قبوض آنها دریافت کند.طبق آخرین آمار، در مرحله نخست اجرای این طرح حدود ۴۰۰ هزار مشترک صنعتی، کشاورزی و تجاری بزرگ به این سامانه مجهز شده‌اند. اجرای این برنامه باعث شد در تابستان امسال بیش از ۳هزار مگاوات مدیریت مصرف از طریق پایش بار و مدیریت مصرف مشترکان بزرگ اعمال شود.
همچنین هادی مدقق، مدیرکل مدیریت مصرف و امور مشترکان توانیر چندی پیش در گفت‌وگو با «ایسنا» با بیان اینکه تفاهم‌نامه هوشمندسازی ۵ میلیون کنتور بین توانیر و ساتکا امضا شد، اظهار کرد: اولویت هوشمندسازی کنتورها برای مشترکان صنعتی، کشاورزی و مجتمع‌های تجاری است. او در مورد هوشمندسازی کنتورهای مشترکان خانگی نیز توضیح داد: در این حوزه اولویت با مجتمع‌های بزرگ و برج‌هاست و تاکنون کنتور حدود ۱۰۰ هزار مشترک که مجتمع‌های تجاری و خانگی هستند، هوشمندسازی شده است. وی با تاکید بر اینکه لزوما کنتور مشترکان پرمصرف هوشمندسازی نشده است، گفت: به‌طور کلی قرار بود تا آخر سال کنتور ۴۵۰ هزار مشترک که در مجتمع‌های تجاری و مسکونی هستند، هوشمندسازی شود که تاکنون ۱۰۰ هزار مشترک محقق شده است. به‌طور کلی پنج میلیون مشترک وجود دارد که کنتور آنها طی برنامه دو ساله هوشمندسازی خواهد شد.مدیرکل مدیریت مصرف و امور مشترکان توانیر در مورد هزینه هوشمندسازی کنتورها هم گفت: تاکنون هزینه‌ای از مشترکان اخذ نشده است، اما طبق قانون می‌توانیم هزینه را بهصورت اقساطی از مشترکان پرمصرف دریافت کنیم، به‌طور متوسط هزینه برای مشترکان خانگی تک‌فاز ۳۰۰ هزار تومان است.
فرصت‌ها و مزیت‌ها
مصطفی رجبی مشهدی معتقد است سیاست‌گذاران صنعت برق همواره بر این موضوع تاکید دارند که هوشمندسازی صنایع شبکه‌ای از جمله برق و به‌دنبال آن بخش توزیع در برخی کشورها اعم از توسعه‌یافته، درحال توسعه و حتی توسعه‌نیافته به‌دلیل اهمیت آن روزبه‌روز درحال افزایش است. به باور سخنگوی صنعت برق، بدون‌شک در یک شبکه برق با برقراری آرایش مناسب و با صرف هزینه اندک، می‌توان تلفات شبکه توزیع را به میزان قابل‌توجهی کاهش داد که در این راستا نحوه بارگیری از خطوط و پست‌ها و در کنار آن هوشمندسازی شبکه توزیع نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.رجبی‌مشهدی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به مزایای هوشمندسازی اشاره کرد و گفت: شبکه برق هوشمند، مزایای فراوانی را به ارمغان می‌آورد که از این مزایا می‌توان به مواردی همچون «تنوع در گزینه‌های تولید»، «افزایش قابلیت اطمینان»، «افزایش راندمان»، «استفاده بهینه از زیرساخت‌های موجود»، «صرفه‌جویی در سرمایه‌گذاری و کاهش هزینه‌ها»، «آلودگی کمتر، کاهش اثر کربن و سازگاری با محیط‌زیست»، «صرفه‌جویی در مصرف و قبض برق مصرف‌کنندگان»، «افزایش کیفیت توان» و «کاهش تلفات شبکه» اشاره کرد. همچنین «خرابی‌های کمتر، کاهش خاموشی و بازیابی خودکار» از دیگر مزیت‌های شبکه برق هوشمند است.
به اعتقاد معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی شرکت توانیر، قابلیت خودترمیمی شبکه هوشمند باعث می‌شود اختلالات شبکه سریعا کشف شده و بهصورت خودکار رفع شوند، ضمن آنکه خطا را در کوچک‌ترین وسعت ممکن ایزوله می‌کند. او اضافه کرد: «مدیریت مصرف با استفاده از وسایل اندازه‌گیری هوشمند و مدیریت عرضه و تقاضا» یکی دیگر از مزایای داشتن شبکه هوشمند است؛ زیرا توسعه شبکه هوشمند امکان کنترل دقیق روزانه و ساعتی مصرف را فراهم می‌کند. «فعال شدن بازار برق و راه‌اندازی بازار خرده‌فروشی» از دیگر مواردی است که در لیست مزیت‌های شبکه هوشمند برق جانمایی شده است. شبکه‌های هوشمند باعث رونق بازار برق می‌شود. به‌عنوان مثال، مولدهای بسیار کوچک برق در شبکه باعث می‌شوند منبع خوب درآمدی برای اقتصاد محل به‌وجود آید. رجبی مشهدی معتقد است شبکه هوشمند برای مصرف‌کنندگان به معنای مدیریت هوشمندانه مصرف است تا در ساعات اوج مصرف که قیمت گران است هزینه کمتری بپردازند و از دید متخصصان صنعت برق، شبکه هوشمند به‌معنای پیک‌سایی و تصمیم‌گیری هوشمندانه و ارائه اطلاعات دقیق از وضعیت شبکه است.
او در بخش دیگری از سخنان خود به وضعیت توسعه شبکه برق هوشمند در ایران اشاره کرد و گفت: در ایران بسترهایی برای تجهیز شبکه هوشمند برق و استفاده بهینه از اینترنت اشیا در این زمینه درحال شکل‌گیری است. این موضوع درحوزه‌های مختلف درحال پیگیری است و همانند سایر کشورها، سرمایه‌گذاری در شبکه هوشمند برق بیشتر به سمت نصب کنتورهای هوشمند در بخش توزیع جذب شده است. او افزود: نتیجه مطالعات انجام‌شده، اجرای پروژه‌های متعدد آزمایشی در سراسر کشور بوده است. تمرکز این پروژه‌ها بر نصب کنتورهای هوشمند AMI بوده است. طرحی که فهام (فراسامانه هوشمند اندازه‌گیری و مدیریت انرژی) نام گرفته است. رجبی مشهدی درخصوص اهداف این پروژه اظهار کرد: اجرای این پروژه محتاج احاطه به دانش‌هایی بوده که به‌دلیل نو بودن در کشور تجربه نشده است.
این دانش‌ها درحوزه‌های گوناگون فنی در بخش سخت‌افزار و نرم‌افزار و مخابرات و تئوری سیستم و برق است که پس از انجام مطالعات تفصیلی، اهداف کلی از اجرای این طرح شامل «فراهم شدن بستر اصلاح الگوی مصرف»، «بسترسازی مناسب برای اجرای کامل طرح هدفمند کردن یارانه‌ها»، «امکان اعمال مدیریت بار و انرژی توسط بهره‌بردار شبکه در شرایط بحران»، «کاهش دخالت و خطای نیروی انسانی در قرائت و صدور قبض و بهبود وصول»، «کاهش تلفات غیرفنی و مشخص‌سازی و مانیتورینگ تلفات فنی شبکه توزیع»، «افزایش کیفیت خدمات و کاهش زمان قطعی برق»، «ایجاد بستر برای گسترش استفاده از تولیدات پراکنده و انرژی‌های پاک»، «امکان پیش‌فروش برق و راه‌اندازی بازار خرده‌فروشی برق»، «فراهم آوردن بستر مناسب جهت مدیریت کنتورهای آب و گاز و قرائت همزمان ارائه سایر خدمات شهری» و «کاهش هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری» می‌شود.
سخنگوی صنعت برق در ادامه گفت: درحال حاضر چهار شرکت تولیدکننده داخلی، انواع کنتورهای هوشمند مطابق با مشخصات طرح فهام را با دانش فنی داخلی در داخل کشور تهیه می‌کنند و همچنین سه شرکت داخلی نرم‌افزارهای این سامانه‌ها را تهیه و پشتیبانی می‌کنند. طرح فهام موجب گسترش تحقیقات و تبادل دانش در شرکت‌های سازنده کنتور شده است، دانش نرم‌افزاری Firmware و پروتکل ارتباطی کنتورها به نحو شایسته‌ای توسعه‌یافته است؛ به‌‌طوری که در شرایط حاضر تولیدکنندگان داخل توانمندی تولید انواع کنتورهای هوشمند با مشخصات داخل کشور را داشته و در مناقصات بین‌المللی نیز موفق ظاهر شده‌اند. رجبی مشهدی افزود: براساس تقسیم‌بندی شرکت‌های توزیع، پروژه در مناطق شمال غرب، جنوب شرق، مرکز، شمال شرق و جنوب غرب انجام شده است که با توجه به پیشرفت در تامین تجهیزات و نصب کنتورها در مناطق میزان پیشرفت پروژه در مناطق مختلف نمایش داده شده است.
راه‌حل توسعه هوشمندسازی
مشهدی‌رجبی درخصوص اینکه تحلیلگران صنعت برق معتقدند هوشمندسازی از برنامه‌های توسعه‌ای عقب مانده است، گفت: کمبود نقدینگی یکی از مهم‌ترین معضلات این بخش به‌شمار می‌رود. به اعتقاد او ورود سرمایه‌گذاران بخش‌خصوصی به این پروژه می‌تواند راهگشای کمبود نقدینگی اجرای این طرح ملی باشد. فواید ناشی از کاهش مصرف و مدیریت بهینه استفاده از انرژی الکتریکی اعم از فواید مستقیم مالی (بازگشت سرمایه از طریق صرفه‌جویی‌های انجام‌شده) و همچنین فواید غیرمستقیم (کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی) می‌تواند انگیزه بسیار قوی برای هموارسازی بستر ورود سرمایه‌گذاران باشد. او در ادامه اضافه کرد: اجزای منافع صرفه‌جویی طرح در زمینه ایجاد نقدینگی مورد نیاز فاینانس و برگشت سرمایه در ۸ بخش جانمایی شده است. «صرفه‌جویی در قرائت و حسابرسی قبوض»، «جابه‌جایی پیک بار در ساعات اوج مصرف و آزادسازی منابع عظیم مالی توانیر»، «استفاده از داده‌های ذخیره‌شده در MDMهای مراکز داده»، «به حداقل رساندن تلفات غیرفنی (سرقت برق و انشعابات غیرمجاز)»، «کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری و امکان پیاده‌سازی سامانه‌های مدیریت دارایی»، «بسترسازی تولید برق توسط مصرف‌کنندگان خانگی»، «مدیریت و پاسخ به قطعی خاموشی‌ها» و «صرفه‌جویی در عملیات انجام‌شده در مراکز» از جمله موارد منافع طرح است.
