تجارت آب مجازی
در سال‌های اخیر اهمیت موضوع تجارت آب مجازی در ایران مورد توجه متولیان و برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران منابع آب واقع شده است و گواه این مهم آن است که موضوع مذکور در اسناد بالادستی منابع آب از جمله برنامه ششم توسعه و راهبردهای توسعه بلند‌مدت منابع آب کشور (تصویب‌نامه هیات‌وزیران) مورد توجه واقع شده است. در بند «پ» ماده ۳۵ قانون برنامه ششم توسعه، موضوع مدیریت آب مجازی به‌عنوان یک ابزار به منظور مقابله با بحران کم‌آبی، پایداری و افزایش تولید، تعادل‌بخشی و ارتقای بهره‌وری آب مورد توجه قرار گرفته است. بررسی آمار ثبت شده در سال‌های گذشته نیز گواه آن است که ایران همواره جز واردکنندگان آب مجازی بوده(مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران) و پیش‌بینی می‌شود این روند ادامه داشته باشد.
آمار متوسط درازمدت میزان صادرات محصولات مختلف ایران(۲۰سال منتهی به سال ۱۳۹۷) حاکی از آن است که محصولات هندوانه و خربزه با ۷/ ۱۳ درصد، سیب‌زمینی با ۷/ ۹درصد و سیب با ۷/ ۸درصد از نظر مقدار صادرات و پسته با ۲۸درصد، زعفران با ۶/ ۵ درصد و انگور خشک با ۶/ ۵ درصد از نظر ارزش صادرات، بیشترین سهم از صادرات محصولات کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس آمار ذکر شده، متوسط سالانه میزان آب مجازی صادراتی از طریق محصولاتی که بیشترین سهم را در صادرات ایران ایفا می‌کنند، برای پسته ۱۷۰۰ میلیون متر مکعب، خرما ۵۲۵ میلیون متر مکعب، انگور خشک شده ۳۲۰ میلیون متر مکعب، زعفران ۲۲۰ میلیون متر مکعب، سیب درختی ۱۹۵ میلیون متر مکعب و هندوانه و خربزه ۱۸۰ میلیون متر مکعب است. گوجه‌فرنگی نیز از دیگر محصولات صادراتی است که میزان متوسط آب مجازی صادراتی از طریق آن ۷۲ میلیون متر مکعب است که با توجه به اینکه از نظر مقدار چهارمین محصول صادراتی کشور محسوب می‌شود، آب مجازی آن به نسبت سایر محصولات عمده صادراتی، کمترین مقدار است(مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب). بررسی اعداد ذکر شده نشان می‌دهد اگرچه هندوانه و خربزه مجموعا از نظر مقدار صادرات سهم عمده ۷/ ۱۳ درصدی از کل صادرات محصولات کشاورزی در ۲۰ سال منتهی به ۱۳۹۷ را به خود اختصاص داده‌اند، ولی تنها ۶/ ۵ درصد از آب مجازی صادراتی محصولات ذکر شده را به خود اختصاص می‌دهد. پسته با فاصله زیادی نسبت به سایر محصولات ذکر شده در صدر صادرات آب مجازی قرار می‌گیرد و به تنهایی ۵۳ درصد آب مجازی صادر شده محصولات ذکر شده را به خود اختصاص می‌دهد.
آمار متوسط درازمدت واردات محصولات کشاورزی در ایران(۲۰ سال منتهی به سال ۱۳۹۷) نشان می‌دهد ذرت با ۲۷ درصد، گندم با ۵/ ۱۸ درصد و کنجاله با ۲/ ۱۵ درصد بیشترین سهم را از نظر مقدار و محصولات ذرت با ۳/ ۱۴ درصد، کنجاله ۷/ ۱۲ درصد و برنج ۱۲ درصد بیشترین سهم را از نظر ارزش در بین محصولات وارداتی به خود اختصاص می‌دهند که حجم آب مجازی وارداتی از طریق محصول ذرت ۸۱۵۰ میلیون متر مکعب، گندم ۵۰۴۷ میلیون متر مکعب و برنج ۴۹۴۵ میلیون متر مکعب است(مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب). بنابراین حجم واردات آب مجازی تنها از طریق سه محصول ذرت، گندم و برنج، حدود ۱۸هزار میلیون متر مکعب برآورد شده که حدود ۶/ ۵ برابر صادرات آب مجازی محصولات دارای بیشترین میزان صادرات(پسته، خرما، انگور خشک شده، زعفران، سیب درختی، هندوانه و خربزه) است. نکته پایانی آنکه «تجارت آب مجازی» موضوعی است که پایه محاسبات آن ارزش اقتصادی و محدودیت منابع آبی است. اما باید توجه کرد که برای تولید محصولات استراتژیک در شرایط خاص مانند زمان وقوع جنگ و تحریم، کمتر به موضوع ارزش اقتصادی توجه می‌شود و توجه ویژه به خودکفایی و خوداتکایی در تولید محصولات مورد نیاز است. بنابراین مبانی دو موضوع مورد اشاره با هم متفاوت است. به بیان دیگر «تجارت آب مجازی» تا حد زیادی متاثر از فضای سیاسی حاکم بر روابط با سایر کشورهاست و تقویت آن تنها در بستر روابط تجاری آزاد بین‌المللی شکل خواهد گرفت در صورتی که در حالت جنگ و تحریم، بحث تجارت آب مجازی محور نخواهد بود و افزایش بهره‌وری محور اصلی در برنامه‌‌ریزی تولید محصولات کشاورزی خواهد بود.
