برگ جدید تاریخچه پولی با ظهور بیت‌کوین

پدیده ارز رمزنهاد یا به تعبیر دیگر ارز دیجیتالی ظرف کمتر از یک دهه پایه‌های خود را به‌عنوان مدعی جایگزینی با ارز‌های کاغذی محکم کرده است. بیت‌کوین به‌عنوان نماینده شاخص ارز‌های دیجیتالی، پس از قرارگیری بر روی شبکه سراسری اینترنت به واسطه تکنولوژی «بلاک‌چین» (Blockchain)، رشد خیره‌کننده‌ای ظرف مدت هشت سال از خود به نمایش گذاشته است. قیمت یک بیت‌کوین در سال ۲۰۱۰ کمتر از یک هزارم دلار بود؛ اما در طول هقته گذشته به قله ۱۷هزار دلاری صعود کرده است. پدید‌آورنده ناشناس بیت‌کوین، «ساتوشی ناکاموتو» در رویای ساخت شبکه‌ای بود که وعده محقق‌نشده دموکراسی حقیقی را به کمک تکنولوژی به‌ثمر برساند. به‌نظر می‌رسد رشد روزافزون ارزش ارز دیجیتالی، زمینه تلاش برای ظهور گونه‌ای از دموکراسی مالی را فراهم می‌کند که یک ویژگی عمده را با خود یدک می‌کشد. این ویژگی ارزهای دیجیتالی، دست دولت‌ها و نهادها را از نظارت بر فرآیندهای مالی کوتاه می‌کند و دفتر حسابرسی مالی را در عین شفافیت به دست کاربران این شبکه خواهد سپرد. می‌توان شبکه بیت‌کوین را به یک آکواریوم شیشه‌ای تشبیه کرد که هرکسی قادر به رصد محتویات درون آن هست اما کسی قادر به تغییر محتویات، نفوذ به آکواریوم یا شناسایی طرفین مبادلات نیست. به منظور آغاز پروسه شناخت پدیده ارزهای دیجیتالی، نگاه مختصر به تاریخچه تحولات پولی و سازوکار شبکه‌ بلاک‌چین الزامی است.

تاریخچه دگردیسی پول

نگاه به تاریخچه نظام پولی در جوامع بشری، از تلاش ۱۱هزار ساله برای تنظیم دقت، سهولت و کارایی پول حکایت دارد. این تاریخچه از ابتدایی‌ترین شیوه‌های مبادله که به بیش از ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد، آغاز شد و با پیدایش سکه‌های فلزات گرانبها، تاسیس اولین شبه‌بانک‌ها که به واسطه اعتبارشان میانجی مبادلات پرارزش می‌شدند ادامه یافت. پس از آن، شکل‌گیری اولین بانک‌ها در لندن و آمستردام، نظام پولی متمرکزی را با نظارت دولت‌ها فراهم کرد. با این اوصاف، پول در کالبد‌های متفاوتی، خدمات مبادلاتی را برای جوامع مهیا ساخته و تحولات اقتصادی و اجتماعی همواره به تغییرات لازم در نظام پولی ختم شده‌‌اند؛ اما متمرکز شدن نظام پولی، پایان این دگردیسی اقتصادی نبود. حواله‌های بانکی که از قرن هفدهم به‌شدت رواج یافته بودند، در زمان جنگ داخلی آمریکا ۸۰۰۰ نوع مختلف داشتند. ازدیاد اقسام حواله‌های بهادار در سال ۱۸۶۰ میلادی در حالی که دولت آمریکا، کنترل تنها ۴ درصد از آنها را در دست داشت، باعث شد الزام وجود واحد پولی بر دولت‌ها فشار وارد کند. این فشار در نهایت با تولید و توزیع سکه‌های فلزی مختص هر کشور از میان رفت.

اما سکه‌ به تنهایی جوابگوی تجارت در حال گسترش نبود تا اسکناس‌ها به مرور جایگزین سکه‌های دولتی شوند. حجم گسترده و لجام‌گسیخته پول ریخته شده در بازار به کنترل خاص و علمی نیاز داشت؛ بنابراین بانک‌های مرکزی در نقش کنترل‌کننده پولی در کشور‌های مختلف تاسیس شدند. گشایش بانک‌های مرکزی در قرن بیستم با سیل عظیمی از مدرنیزاسیون که تحولات شدیدی در مکانیزم پولی و بانکی ایجاد کرد، باعث شد سیستم سنتی بانکداری ناچار به پذیرش تغییرات جدید شود. پدیده اینترنت که جزو آخرین و نیرومندترین امواج تکنولوژی در اواخر قرن بیستم بود، پیش‌زمینه بانکداری الکترونیک را پدید آورد. در ادامه با گسترش هوش مصنوعی و پیشرفت تلفیق علوم‌کامپیوتر-ریاضیات-اقتصاد شبکه سراسری اینترنت به‌عنوان زیرلایه بانکداری تحکیم شد. در این بین، پیدایش شبکه بلاک‌چین (زنجیره بلوکی)، بروز پدیده‌ای به نام «ارز رمزنهاد» (ارز رمزینه، ارز رمزدار، ارز دیجیتالی) را فراهم کرد. «بیت‌کوین» (Bitcoin)، برجسته‌ترین عضو این خانواده است که مدعی جایگزینی با سیستم پولی کنونی دنیا است. کارشناسان بسیاری معتقدند چرخشی که از سکه به حواله و از حواله به اسکناس در طول تاریخ ثبت شده است، احتمال وقوع دگردیسی جدیدی به سمت و سوی محوریت یافتن ارز رمز‌نهاد را محتمل‌تر می‌کند. شناخت و درک پدیده بیت‌کوین و چگونگی عملکرد آن، نیازمند شناخت سازوکار تکنولوژی بلاک‌چین یا همان زنجیره بلوکی است.

 

گذار از اینترنت به بلاک‌چین

عملکرد تکنولوژی زنجیره بلوکی شباهت فراوانی با سازوکار شبکه معمول اینترنت دارد؛ اما یک تفاوت عمده، کاربرد این شبکه را از اینترنت متمایز کرده که امنیت رسوخ‌ناپذیری برای این تکنولوژی فراهم می‌کند. اینترنت بر پایه اطلاعات و داده‌ها عمل می‌کند اما زنجیره بلوکی بر پایه مقادیر استوار است. برای درک بهتر تفاوت این دو شبکه، بررسی طرز کار شبکه اینترنت، مشکلات رایج آن و راهکار زنجیره بلوکی در راستای برطرف‌سازی این مشکلات الزامی است. در شبکه اینترنت، اطلاعات توسط یک کاربر بارگزاری شده، امکان بارگیری آن برای کاربران دیگر مهیا می‌شود. برای مثال یک عکس بین دو کاربر از طریق اینترنت قابل جابه‌جایی است. حال اگر امنیت بیشتری برای این مبادله نیاز باشد، می‌توان بر روی فایل تصویری موردنظر، رمز گذاشت تا تنها کسی که کد دسترسی را می‌داند قادر به استفاده از آن باشد؛ اما برای همه کاربران اینترنتی واضح است که حتی رمزگذاری نیز امنیت لازم را تولید نخواهد کرد. علاوه بر فقدان اطمینان به امنیت اطلاعات شخصی یا محرمانه، تمامی ریزرفتارهای کاربران اینترنت قابل رصد است و امنیت هویتی در این شبکه وجود حقیقی ندارد. یکی دیگر از ضعف‌های اینترنت اطلاعات تایید‌نشده و دام‌های کلاه‌برداری‌های سایبری است. با این تفاسیر، در اشتراک‌گذاری به سبک اینترنتی دو مساله بنیادی مطرح است؛ اول آنکه رمزگذاری بر روی اطلاعات، امنیت آنها را تضمین نخواهد کرد و دوم اینکه تبادلات اطلاعاتی و مالی تحت این شبکه در هر حالتی هویت طرفین مبادله را قابل افشا نگه می‌دارد و هیچ مرجعی قادر به تایید صحت اطلاعات این شبکه نیست.

 

شبکه غیرقابل نفوذ!

هکرها همواره اطلاعاتی که حتی تحت تدابیر شدید امنیتی روی شبکه اینترنت قرار دارند را مورد حمله‌های موفق قرار داده‌اند. اطلاعات محرمانه بانکی و دولتی بارها از سوی هکرها مورد تهدید واقع شده و به سرقت رفته‌اند. با در نظر داشتن امنیت ناکافی اینترنت، ظهور یک شبکه سراسری دیگر که فضای امنی برای کاربرانش فراهم می‌کند، توجه‌برانگیز است. شواهد موجود نشان می‌دهند، زنجیره بلوکی توانسته فضای امن مورد نیاز را تولید کند؛ اما اینکه شبکه بلاک‌چین چگونه در مقابل هکرها و سارقان سایبری از خود دفاع می‌کند، به ساختار ابتدایی این تکنولوژی مربوط است. این شبکه از اتصال زنجیره‌وار بلوک‌هایی تشکیل می‌شود که همه آنها حاوی مقادیر رمزنگاری شده هستند. هیچ بلوکی در این شبکه قابل تغییر نیست؛ چراکه برداشتن یا تغییر در یک بلوک، ویروسی تولید می‌کند که بلافاصله به بلوک‌های دیگر سرایت کرده، دیواره زنجیره را فرو می‌ریزد. با این حال، فروریختن این دیواره نه تنها به معنای از بین رفتن شبکه نیست بلکه به معنای حذف ویروس از شبکه است. زمانی‌که مقادیر اشتباه وارد شبکه شوند یا کسی بخواهد مقدار ثبت‌شده‌ای را تغییر دهد، شبکه این نوع رفتار‌ها را به مثابه ویروس در نظر می‌گیرد و اجازه ورود این مقادیر را به شبکه اصلی نمی‌دهد. این خاصیت منحصر به شبکه بلاک‌چین، احتمال هرگونه نفوذپذیری یا خطای محاسباتی را به صفر متمایل می‌کند. به منظور تشریح عملکرد زنجیره بلوکی، انجام یک تراکنش بیت‌کوینی تحت این شبکه از صفر تا صد بررسی می‌شود.

 

سازوکار بیت‌کوین در شبکه زنجیره‌وار

زمینه انجام یک تراکنش مالی ساده با جیب فرد، انتخاب کالای مورد نظر و جیب فروشنده آماده می‌شود. پول از جیب فرد با نام واقعی فرد به جیب فروشنده منتقل می‌شود. اگر این مبادله را یک خرید اینترنتی فرض کنیم و اسم فروشنده حقیقی نبوده باشد؛ آیا کالایی که انتخاب شده حتما به فرد ارائه می‌شود؟ در اقصی نقاط دنیای مجازی پرونده‌های تلمبار شده شکایاتی که کمتر به نتیجه رسیده‌اند فراوان هستند. برای مثال سرقت اطلاعات ارزشمند شرکت‌ HBO؛ سازنده سریال‌های محبوبی مانند «بازی تاج و تخت»؛ که فروش فصل هفتم این سریال را با مشکل مواجه کرده بود؛ یا حتی نرم‌افزار حمله سایبری که شرکت‌های زیادی از جمله رنو فرانسه و نیسان ژاپن را به باج‌دهی ناچار کرد، تنها گوشه‌ای از ناامنی‌های رایج اینترنتی را نشان می‌دهند. جهت مقایسه، یک نمونه از تراکنش تحت شبکه بلاک‌چین با بیت‌کوین بررسی می‌شود. جیب فرد، کالای مورد نظر و جیب فروشنده برای شروع فرآیند خرید آماده‌اند. نام واقعی فرد، کلیه اطلاعات مربوط به وی و همچنین کلیه اطلاعات مربوط به مبلغ، زمان، دستگاه پردازنده و مشخصات کالای مورد نظر، همگی در یک کد یکتای رمزگذاری‌شده با نام «ایکس» ذخیره می‌شوند.

جیب فروشنده، نام واقعی او، کالایی که برای فروش گذاشته و همه اطلاعات زمانی و مکانی مربوط به آن نیز در یک کد یکتای رمزنگاری‌شده دیگر به نام «ایگرگ» نگهداری می‌شود. زمانی که یک بیت‌کوین یا درصدی از آن، مبلغ تراکنش مورد نظر باشد و فرد دکمه خرید را همزمان با وارد کردن کلید امنیتی که نوعی رمز یکتا و غیرقابل حدس به نام «زِد» است، فشار دهد، عملیات گستره‌ انتقال بلاک‌چینی بیت‌کوین آغاز می‌شود. این عملیات همیشه کمتر از ۱۰ دقیقه به طول می‌انجامد؛ چراکه الگوریتم پیچیده شبکه زنجیره‌ای اجازه تجاوز از این زمان را نخواهد داد. حال که دکمه ارسال بیت‌کوین فشرده شده است رمز‌های ایکس، ایگرگ و زِد همگی وارد درخت رمزگذاری «مرکل» می‌شوند. وظیفه این درخت «درهم‌نهی» یا «هش‌گذاری» مجدد این رموز است. تابع درهم‌نهی همانطور که پیش از این تمامی رمزهای یگانه را ساخته بود، اینبار نیز مجموعه ایکس، ایگرگ و زِد را به کد جدیدی تبدیل می‌کند که علاوه بر یکتایی، رمز غیرقابل حدس و تکرارنشدنی خواهد بود.

علم رمزنگاری همگام با علم کامپیوتر، امکان تولید این کدهای پیچیده و امن را میسر کرده و از این رو است که به ارزهای دیجیتالی، ارزهای رمزنهاد یا رمزینه نیز می‌گویند. پس از آنکه کد جدید از درخت مرکل حاصل شد، مجموعه اطلاعات مربوط به تراکنش راهی یک بلوک نیمه‌آماده می‌شود. این بلوک نیمه آماده علاوه بر کد تراکنش مفروض، کدهای تمام تراکنش‌های همزمان را در بر دارد. حال اینکه در چه صورتی این بلوک به شکل رسمی به شبکه زنجیره‌وار متصل می‌شود، به آزمون‌ صحت اطلاعات بستگی دارد. آزمون صحت به‌طور خلاصه، تکراری نبودن کد‌های بلوک نیمه آماده، امنیت آنها و تکراری نبودن اطلاعات هر تراکنش جدید با تمام تراکنش‌هایی که در طول تاریخ شبکه بیت‌کوین انجام گرفته‌اند را می‌سنجد. در صورتی که بلوک نیمه آماده از این آزمون موفق عبور کند، تراکنش‌ها ثبت شده در بلوک جدیدی به زنجیره اصلی متصل خواهند شد. در واقع ثبت این بلوک در شبکه به معنای انجام تراکنش و موفقیت خرید است.