سایکس‌‌پیکو

رد پای دو غریبه (فصل ۴- بخش چهل و یکم)

ترجمه: محمدحسین باقی گفته می‌شود بخشی از مشکلات خاورمیانه برخاسته از توافقاتی است که قدرت‌های پیروز در جنگ جهانی دوم به آن دست یافتند. پس از پایان جنگ دوم جهانی امپراتوری عثمانی که مرد بیمار اروپا لقب گرفته بود به‌واسطه تبانی فرانسه و بریتانیا تجزیه شد. از دل این تجزیه مهم‌ترین توافق قرن بیستم زاده شد که همان سایکس‌‌پیکو بود. این توافق مبنای خط‌کشی‌های مرزی کشورهای خاورمیانه را تشکیل داد و ریشه بسیاری از مشکلات کنونی در خاورمیانه عربی به همین توافق بازمی گردد. کتاب مذکور که به‌صورت پاورقی در این صفحه منتشر و ترجمه می‌شود مبتنی‌بر ریشه‌یابی دلایل بحران خاورمیانه با نگاه به قرارداد سایکس‌پیکو است.

تلاش فرانسه برای طرح ادعای متقابل برای فلسطین هم به همین ترتیب خطا از آب در آمد. پس از سخنرانی مختصر اما شدید «حییم وایزمن» در حمایت از قیمومیت بریتانیا، یهودی‌ای که دورسای برای اعمال فشار بر این پرونده یافته بود به مدت نیم ساعت یک سخنرانی ملال آور ایراد کرد. «آندره تاردیو» [André Tardieu]، سخنگوی کلمانسو، همان روز به رسانه‌ها گفت که دولت کلمانسو از ادعای خود در مورد فلسطین عقب نشینی کرده و قیمومیت بریتانیا را می‌پذیرد. «کمیته آسیایی فرانسه» که از جریان رویدادها گوش به زنگ شده بود یادداشت خود را به دولت فرانسه تسلیم کرد. آنها در این یادداشت به کلمانسو فشار آوردند که در برابر موضع لوید جورج بایستد. آنها با اشاره به اینکه بریتانیا از این نزاع «سربلند بیرون آمده» و احساس «بزرگ شدگی» دارد اصرار کردند:«ما دیگر تقلیل وضعیت و شرایط عمومی مان در جهان را نخواهیم پذیرفت». این کمیته اظهار کرد که در سوریه، فرانسه «حقی غیرقابل مناقشه - که تا کنون برآورده نشده- برای اعمال فرهنگ خود را دارد».  دولت فرانسه توصیه کمیته را دنبال نکرد.

در ۱۵ فوریه دورسای یادداشتی به انگلیس فرستاد که پیشنهاد کلمانسو در مورد موصل و خروج از توافقنامه سایکس- پیکو را مورد تایید قرار می‌داد تا زمانی که بریتانیا از ادعای فرانسه برای قیمومیت بر «ساحل» و «سرزمین» سوریه حمایت کند. دیپلمات‌های فرانسوی که خیلی کُندتر از همتایان انگلیسی خود به اهمیت نفت پی برده بودند همچنین خواستار سهمی برابر از نفت بین‌النهرین شدند. بریتانیایی‌ها نسخه‌ای از یادداشت کمیته آسیایی فرانسه را رویت کرده و محتوای آن را رد کردند. مقامی که باور داشت انرژی فرانسه در صورتی که این کشور بپذیرد که «اگر فرانسه در آینده جهان را رهبری کند، رهبری اش می‌تواند فکری باشد نه سیاسی» بهتر مصرف می‌شود، نوشت: «غرور زخمی، ترس و سوء‌ظن خود را زمانی می‌تواند با توانمندی خویش از میان ببرد که برنامه‌ای عجیب و غریب برای دستیابی به آن تعیین کند». بریتانیایی‌ها با آگاهی از اینکه دولت فرانسه کمیته را هم نادیده گرفته است احساس کردند که دست بالا دارند. آنها پاسخ تندی به پیشنهاد دولت فرانسه دادند.

بریتانیایی‌ها به واسطه متخصصان و کارشناسان نفتی‌شان مطلع شده بودند (و به آنها توصیه شده بود) که واحه پالمیرا۱- که در میان دمشق و فرات قرار دارد- منطقه‌ای حیاتی برای خط لوله نفت است که از موصل به مدیترانه می‌رود. این متخصصان بریتانیایی اصرار داشتند که پالمیرا باید بخشی از بین النهرین باشد. به این ترتیب، به شدت به دنبال کوچک کردن منطقه‌ای بودند که فرانسوی‌ها به‌عنوان بخشی از سوریه روی آن حساب می‌کردند.  با انجام این کار، بریتانیایی‌ها پا از خطوط مربوطه فراتر نهادند. آندره تاردیو چنین شکایت می‌کرد که: «بسیاری از انگلیسی‌ها می‌گویند که فرانسوی‌ها- ی خون داده و به تاراج رفته - شایسته چیزی بهتر از همان اندرزها و مشاوره‌های روزمره برای نفی حقوق خود نیستند [زیرا فرانسوی‌ها بارها از حقوق خود عقب نشینی کرده و موجبات گستاخی انگلیسی‌ها را فراهم کرده بودند]». کلمانسو، رئیس تاردیو، نیز احساس می‌کرد لوید جورج به او خیانت کرده است.

او ادعا می‌کرد که در دیدارهای خصوصی در دسامبر گذشته نخست‌وزیر بریتانیا گفته بود که ادعای فرانسه بر سوریه را پذیرفته است. لوید جورج در ابتدا منکر این بود که چنین وعده‌ای داده است هرچند بعدها گفت که چنین وعده‌ای داده بود. یک دیپلمات فرانسوی بعدها گفت:«لوید جورج فردی بود که تعامل و معامله با او بسیار دشوار بود. نمی‌شد حدس زد که امروز، دیروز یا فردا موضع او در مورد فلان مساله چگونه بوده یا خواهد بود.»  نخست‌وزیر فرانسه لوید جورج را متهم کرده بود که «از همان روزِ پس از آتش بس من تو را دشمن فرانسه یافتم». همتای انگلیسی‌اش پاسخ داد که «خب، آیا این سیاست سنتی ما نبود؟». کلمانسو با دلایلی قانع‌کننده این را شوخی ندید، بلکه کاملا روشن شد که متحدان دوران جنگ اکنون بار دیگر به رقیب تبدیل شده‌اند. کلمانسو که تحت فشار رویکرد انتقام جویانه افکار عمومی فرانسه بود تصمیم گرفت که دیگر به درخواست‌های لوید جورج وقعی ننهد. کلمانسو ماه بعد به رئیس‌جمهور فرانسه «ریموند پوانکاره۲» گفت که:«از جایم تکان نمی‌خورم. دیگر تحت هیچ شرایطی با آنها راه نخواهم آمد. خواهیم دید که آیا آنها بدون من می‌توانند کاری کنند یا خیر. لوید جورج یک متقلب است. او موفق شد مرا به یک «سوری» تبدیل کند».

پاورقی:

۱- پالمیرا شهری قدیمی است در سوریه میان دمشق و حمص. این منطقه در استان حُمص سوریه و در ۲۱۰ کیلومتری دمشق واقع است. این شهر باستانی که به «مروارید صحرا» معروف است یکی از مهم‌ترین ویرانه‌های تاریخی جهان است که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. این منطقه تاریخی در سال ۱۳۹۴ به دست داعش افتاد. در آن زمان نه تنها صدها تن از ساکنان این شهر قربانی جنایت‌های داعش شدند، بلکه بسیاری از آثار تاریخی این منطقه هم به دست نیروهای داعش میان رفت. یکی از نقاط عطفی که در تاریخ پالمیرا ماندگار خواهد شد آمفی تئاتر این شهر باستانی است که از آن برای اعدام‌های عمومی استفاده می‌شد. در یکی از این اعدام‌ها تعدادی سرباز سوری به دست کودکان داعشی با تیر خلاص از پشت سر کشته شدند. خالد الاسعد، باستان شناس و رئیس سابق آثار باستانی این شهر هم به دست داعشی‌ها در همین آمفی تئاتر کشته شد.

۲- Raymond Poincaré