راهکارهای بهینه‌سازی مصرف انرژی
تصویب آیین‌نامه طرح جایگزینی محصولات کم‌بازده صنعتی چه آوردهای دارد؟
بیش از ۱۶ سال است که شبکه سراسری برق ایران به‌رغم تنگناهای مالی و اقتصادی دچار فروپاشی نشده است، این در حالی است که طی سه سال اخیر حداقل ۱۱ مورد حادثه شدید توام با خاموشی گسترده در کشورهای مختلف از جمله جنوب شرق آمریکا، بریتانیا، کانادا، آرژانتین و همچنین کشورهای همسایه ایران به وقوع پیوسته و میلیون‌ها نفر برای ساعات متمادی در خاموشی به سر برده‌اند و تبعات سنگین آن را تجربه کرده‌اند. تلفات شبکه برق ایران از ۲/ ۱۵ درصد در سال ۱۳۹۲، تا به امروز حداقل چهار درصد کاهش یافته است که معادل احداث ۲۵۰۰ مگاوات نیروگاه جدید و صرفه‌جویی بیش از هشت میلیارد مترمکعب گاز طبیعی طی این سال‌هاست. همچنین برنامه دارد تا با اقدامات اجرایی و تکمیلی به تلفات تک‌رقمی تا پایان دولت تدبیر و امید برسد.
اقدامات صنعت برق از پیک ۹۷ تا پیک ۹۸
رشد حداکثر میزان مصرف که طی دهه اخیر ۲/ ۵ درصد بوده در سال ۹۷ به کمتر از سه درصد و در سال ۹۸ به حدود یک درصد رسید. بنابراین، علاوه بر تامین برق مطمئن در ساعات اوج مصرف، صادرات برق به کشورهای همجوار مطابق تعهدات محقق شد که این حجم از صادرات برق بیش از ۱۲۰ درصد سال گذشته بوده است. برای گذر از پیک بدون خاموشی، برنامه‌های مدیریت مصرف کلید خورد و در این راستا بیش از ۱۲۰ هزار تفاهم‌نامه همکاری مدیریت مصرف با صنایع، کشاورزان، بخش تجاری و... منعقد شد. در این اقدام ۳۸۷۴ مگاوات کاهش مصرف برق محقق شد که معادل احداث پنج‌هزار مگاوات ظرفیت نیروگاهی جدید است. همچنین، تعرفه‌های برق به‌خصوص در بخش خانگی به‌گونه‌ای طراحی شد که منجر به تشویق مشترکین برای مشارکت در برنامه‌های مدیریت مصرف و دریافت پاداش خوش‌مصرفی و ترغیب پرمصرف‌ها به کاهش مصرف شد. در مجموع بالغ بر ۱۰۰ میلیارد تومان در بخش خانگی پاداش خوش‌مصرفی پرداخت شد. همچنین ۳۵۰ میلیارد تومان برای سایر مشترکین، پاداش مشارکت در مدیریت مصرف پرداخت شده است که معادل پنج درصد خرید تضمینی برق از نیروگاه‌هاست.
همچنین بیش از ۳۲۵۰ مگاوات به ظرفیت تولید نیروگاه‌های کشور افزوده شد و به‌رغم تنگناهای اقتصادی، مالی و مشکلات ناشی از تحریم‌ها تعمیرات نیروگاه‌ها مطابق برنامه‌ریزی انجام شد تا آمادگی نیروگاه‌ها در ساعات اوج مصرف بیش از ۹۹ درصد باشد. از سوی دیگر بیش از ۳۹۰ مگاوات نیروگاه مقیاس‌کوچک به شبکه برق ایران اضافه شد و ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر نیز به مرز ۸۰۰ مگاوات رسید. حدود ۱۰ هزار مگاولت آمپر ترانسفورماتور در پست‌های انتقال و فوق توزیع نصب و ۱۶۰۰ کیلومترمدار شبکه انتقال جدید احداث شد. با اجرای برنامه جابه‌جایی ظرفیت ترانسفورماتورها در راستای بهینه کردن استفاده از ظرفیت موجود، بخشی از عدم سرمایه‌گذاری‌ها طی سالیان اخیر جبران شد. همچنین بیش از ۱۱۶۰۰ میلیارد تومان بدهی پیمانکاران و فروشندگان برق با مطالبات حاصل از مابه‌التفاوت قیمت‌های تکلیفی و تمام‌شده از دولت تسویه شد.
وضعیت بهره‌وری انرژی در ایران
اگرچه تلاش‌های صورت‌گرفته در سال‌های اخیر منجر به حصول اغلب شاخص‌های فنی و اقتصادی مطلوب در صنعت برق شده است؛ اما در حال حاضر سرانه مصرف انرژی در کشور ایران حدود سه برابر میانگین سرانه مصرف انرژی در دنیاست. شاخص شدت انرژی در کشور تقریباً ۴۰ درصد بیش از متوسط جهانی است؛ به عبارت دیگر برای تولید کالا و خدمات مشابه در ایران ۴۰ درصد بیشتر از میزان میانگین جهانی، انرژی مصرف می‌شود. علاوه بر این، شاخص شدت انرژی ایران در بازه زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷، حدود ۵۰ درصد رشد داشته است که جای تامل دارد. به عبارت دیگر می‌توان این‌گونه فرض کرد که مصرف انرژی در مراکز غیرمولد افزایش یافته است. یکی از این مراکز که در آن مصرف انرژی بیش از متوسط مقدار جهانی است، ساختمان‌ها هستند. مطابق اطلاعات ترازنامه هیدروکربوری کشور، مصرف سالانه انرژی بخش خانگی کشور ما در سال ۲۰۱۷ به ازای هر مترمربع معادل ۱۶۵۰ مگاژول است. حال آنکه میزان مصرف انرژی در کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی به ازای هر مترمربع در بخش خانگی با توجه به وجود آب و هوایی به مراتب سردتر از ایران از هزارمگاژول تجاوز نمی‌کند. این موضوع مصداق هدررفت بخشی از منابع اولیه انرژی کشور و به‌تبع آن خسارات اقتصادی برای کشور است.
بدون شک این روند رشد شاخص شدت انرژی کشور، وضعیت نگران‌کننده‌ای را برای سال‌های آتی متصور می‌سازد که بیم آن می‌رود محدودیت منابع انرژی اولیه کشور نیز بر تامین برق کشور سایه افکند و حتی با احداث نیروگاه و شبکه نتوان برای ۱۵ سال آینده تامین برق را تضمین کرد.
وضعیت رشد تقاضا و مصرف برق در کشور
رشد چهاردرصدی تعداد مشترکین، افزایش تقاضاهای جدید از جمله تامین برق گلخانه‌ها به میزان برآوردی ۲۵ هزار مگاوات، استخراج رمزارزها به میزان برآوردی هزار مگاوات، همچنین تامین برق چاه‌های کشاورزی حدوداً سه هزار مگاوات و نیز تامین برق شهرک‌های صنعتی کشور حدوداً ۲۰ هزار مگاوات و... بیانگر افزایش نیاز انرژی الکتریکی در کشور است. برای تامین این تقاضاها، احداث نیروگاه‌های جدید اجتناب‌ناپذیر است. از سویی محدودیت انرژی اولیه برای نیروگاه‌های حرارتی جدید لزوم به‌کارگیری و توسعه نیروگاه‌های غیرحرارتی را ایجاب می‌کند.
در این شرایط احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر نیازمند سرمایه‌گذاری بیش از ۶۰ میلیارد دلار در افق ۲۰ساله است و همچنین توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای نیز با توجه به طولانی بودن دوره احداث و بالا بودن هزینه‌های آن محدودیت‌های فنی و اقتصادی ایجاد می‌کند که چالش‌هایی را در پی دارد. علاوه بر آن، واردات برق یا انرژی نمی‌تواند سهم جدی در این مورد ایفا کند.
طرح‌های مهم وزارت نیرو برای بهینه‌سازی مصرف انرژی
وزارت نیرو در حال حاضر برنامه‌های زیر را در دست اقدام دارد که دستاوردهای اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی در درازمدت برای کشور به ارمغان خواهد آورد:
۱- طرح برقی کردن چاه‌های گازوئیل‌سوز کشاورزی با همکاری وزارت نفت
۲- طرح تعویض یک میلیون کولر گازی کم‌بازده و پرمصرف مناطق گرمسیر (در حال طرح در شورای اقتصاد)
۳- طرح توسعه حمل‌ونقل برقی از جمله برقی کردن ۳۰۰ هزار موتور سیکلت پرتردد با همکاری سایر ذی‌نفعان
۴- بهینه‌سازی مصرف انرژی نیازمند عزم ملی است.
با توجه به موارد فوق، مناسب‌ترین و عملی‌ترین راهکار، بهینه‌سازی مصرف انرژی است. پتانسیل بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش ساختمان بیش از سایر بخش‌هاست. در مطالعه‌ای که در مناطق گرمسیر صورت گرفته است، امکان ۶۰ درصد کاهش مصرف سالانه بخش خانگی وجود دارد. عدم واردات تجهیزات کم‌بازده و تعیین تکلیف پرداخت یارانه برق به مراکز انرژی‌بر می‌تواند از جمله اقدامات موثر برای بهینه‌سازی مصرف انرژی باشد.
در این راستا هیات وزیران، طرح جایگزینی محصولات کم‌بازده صنعتی و پرمصرف را از محل منابع ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید، رقابت‌پذیری و ارتقای نظام مالی کشور و بودجه سنواتی و قانون هدفمند کردن یارانه‌ها ابلاغ کرده است که خود گام بزرگی برای اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی و به‌تبع آن کاهش سرانه مصرف انرژی و شاخص شدت انرژی در کشور خواهد بود.
بهینه‌سازی مصرف اقدامی فراگیر، گسترده و بین‌بخشی است و وزارت نیرو و صنعت برق نیازمند حمایت بیش از پیش همه قوا، دستگاه‌های مرتبط و متولیان امر است. به‌طور نمونه وزارت آموزش و پرورش در دروس و آموزش فرزندا‌نمان بهینه‌سازی مصرف انرژی را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهد و همچنین فرهنگ‌سازی در این زمینه در آحاد جامعه با همکاری سازمان صدا و سیما، مساجد و... نیز هدف قرار گیرد تا زمینه این تحول اجتماعی فراهم آید. سازمان‌های ذی‌ربط از ورود تجهیزات انرژی‌بر جلوگیری کنند. سازمان ملی استاندارد بر استاندارد بودن تجهیزات نظارت کند و قوه قضائیه حمایت لازم را به عمل آورند. کوتاه سخن اینکه برای تامین برق پایدار به متقاضیان آینده حتی جلوگیری از آلایندگی بیشتر راهکار اصلی بهینه‌سازی مصرف انرژی است.
مسیر اجتماعی توسعه برق
اما آیا دشواری‌ها و چالش‌های صنعت برق ایران فقط ابعاد اقتصادی دارد؟ ارزیابی‌ها نشان می‌دهد صنعت برق ایران با وجود توسعه قابل ملاحظه‌ای که در دهه‌های گذشته داشته در پاسخگویی به نیازهای توسعه‌ای جامعه ایران، به‌خصوص در شرایط کمبود منابع مالی با دشواری‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو است. موضوعاتی مانند دشواری تولید متناسب با مصرف در زمان‌ها و فصل‌های اوج مصرف، رشد شدت مصرف همزمان با کاهش بازدهی انرژی، دشواری‌های مربوط به پرداخت هزینه‌های مصرف متناسب با قیمت تمام‌شده، قانون‌گریزی‌ها و رفتارهای نابهنجاری که در مصرف انرژی رخ می‌دهد و دشواری‌های حرکت به سمت تولید انرژی الکترونیک سازگار با معیارهای زیست‌محیطی و... از جمله دست‌اندازهایی هستند که در این صنعت استراتژیک دیده می‌شود. تحلیلگران و کارشناسان معتقدند این چالش‌ها تنها با راهکارهای اقتصادی از میان برداشته نمی‌شوند، بلکه ناکارآمدی رویکردهای صرفاً اقتصادی و تکنوکراتیک و بی‌توجهی به جنبه‌های فرهنگی-اجتماعی به این مشکلات دامن زده است. به اعتقاد آنها، بخشی از چالش‌های صنعت برق از جنبه‌های اجتماعی در بخش‌هایی مانند «اقتصاد تولید و مصرف»، «سازه‌های تولید»، «مصرف غیرمجاز»، «الگوی مصرف»، «توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر» و «ارتباط، اعتماد و سرمایه اجتماعی» قابل حل خواهند بود.
آسیب‌شناسی‌ها حکایت از آن دارد که رویکردهای صرف اقتصادی و تکنوکراتیک به توسعه اقتصادی-اجتماعی و به‌تبع آن به توسعه صنعت انرژی الکتریکی از عهده یک توسعه پایدار مبتنی بر مشارکت مردم و انسان‌محور و محیط‌زیست‌محور برنمی‌آید و توانایی غالب آمدن بر مسائل و چالش‌های توسعه صنعت الکتریکی را ندارد. به همین دلیل ضرورت دارد در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعه صنعت الکتریکی جنبه‌های فرهنگی-اجتماعی مورد توجه قرار گیرد و با یک رویکرد جامع اجتماع‌محور مسائل و چالش‌های صنعت برق کاهش یابد. در ادامه این یادداشت، به «رویکرد فرهنگی-اجتماعی به توسعه صنعت برق» پرداخته شده است.
منظور از توجه به جنبه‌های اجتماعی در عرصه انرژی برق چیست؟ این موضوع را می‌توان از دو جنبه «شناختی» و «هنجاری» زیر ذره‌بین قرار داد. در تعریف جنبه شناختی باید گفت عبارت «اجتماعی» و به‌تبع آن «علوم اجتماعی آب و انرژی» ناظر بر دستاوردهای شناختی طیفی از علوم است که جامعه‌شناسی، اقتصاد، تاریخ، سیاستگذاری عمومی، انسان‌شناسی و جغرافیا با همه آنچه به معنای وسیع علوم اجتماعی خوانده می‌شود را دربر می‌گیرد. توجه به اینکه مردم کنشگران و بازیگران آگاه و فعالی هستند و نه مصرف‌کنندگان و حکومت‌شوندگان منفعل و رفتار و تصمیمات ما را ادراک می‌کنند و متناسب با آن ادراک نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند مساله‌ای حائز اهمیت است. شکاف ادراکی بین مردم و مدیران موضوعی است که باید به‌صورت جدی به آن توجه شود. تعریف جنبه هنجاری هم عبارت است از اهمیت دادن به جامعه و مردم در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و سیاستی و توجه به مطالبات و خواسته‌ها و معیشت و رفاه آنها. در ادامه نمونه‌هایی از جنبه‌های اجتماعی تاثیرگذار بر صنعت برق آورده شده است.
اقتصاد تولید و مصرف
تولید و مصرف برق کنشی اقتصادی-اجتماعی است. تولید برق اقتصاد خاص خود را دارد و همانند هر زیرنظام اقتصادی دیگری، تابع ملاحظات اقتصادی و اقتصاد سیاسی است. بازارهای برق، رابطه این بازارها با موضوعات مهمی مثل رفاه عمومی، سلامت و فساد اداری و شیوه تصمیم‌گیری در این عرصه‌ها، همگی موضوعاتی اقتصادی-اجتماعی هستند. منابع مالی و سرمایه عظیمی که در نظام تولید، توزیع و مصرف برق هزینه می‌شود به اندازه‌ای بزرگ است که تصمیم‌گیری درباره آنها اثر تعیین‌کننده‌ای بر کیفیت زندگی و رفاه مردم دارد. همان‌طور که این روزها بُعد اجتماعی و حتی سیاسی قیمت‌گذاری بنزین مشخص شده است، هر تصمیمی در اقتصاد برق (نظیر آنچه در بازار برق اتفاق می‌افتد، تکلیف یارانه سوخت نیروگاه‌ها و تعرفه‌ها) نیز مقوله‌ای اقتصادی-اجتماعی با ابعاد سیاسی است. در همه کشورها، بالاخص در ایران که نظام یارانه‌های انرژی نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد و کیفیت زندگی جامعه دارد و مستقیماً بر فقر، رفاه یا توزیع مواهب مادی زندگی موثر است، تحلیل اقتصادی و اجتماعی کیفیت و اقتصاد دسترسی به برق بسیار حائز اهمیت است. در اصل، علاوه بر اقتصاد برق که به اقتصاد بنگاه‌ها و عناصر این صنعت می‌پردازد، «اقتصاد اجتماعی» برق موضوع مغفولی است که تاکنون به کفایت به آن پرداخته نشده است. در این راستا، برخی موضوعات محل پرسش قرار می‌گیرند. آیا نظام فعلی توزیع یارانه‌ها از طریق برق عادلانه است؟ آیا عدالت بین‌نسلی در این شیوه از مصرف برق رعایت می‌شود؟ آیا شیوه‌های فعلی تولید و توزیع و مصرف برق سبب پایداری اجتماعی در ایران می‌شود؟ ابعاد و پیامدهای اجتماعی هر سیاست اصلاحی در نظام یارانه‌ها در صنعت برق چیست؟
سازه‌های تولیدی
ساخت هر نوع تاسیسات برقی از جمله نیروگاه‌های تولید برق، دارای عوارض و پیامدهای اجتماعی است. این تاسیسات بر جوامع و زندگی مردم اطراف خود تاثیر می‌گذارند. ارزیابی تاثیرات اجتماعی و فرهنگی ساخت سازه‌های صنعت برق امری ضروری است و این کار از عهده علوم اجتماعی برمی‌آید.
مصرف غیرمجاز
صنعت برق در ایران با مشکلات اجتماعی نظیر استفاده از برق غیرمجاز هم مواجه است. اگرچه بخشی از این مشکلات در جهان به‌واسطه نوع فناوری‌های به‌کاررفته در شبکه‌های برق‌رسانی رفع شده است، اما در شرایط فقدان چنین فناوری‌هایی در شبکه‌های توزیع برق، ما به تحلیل اجتماعی پدیده استفاده غیرمجاز از برق و راه‌های مواجهه با آن نیازمندیم.
الگوی مصرف
شواهد و آمارها نشان می‌دهد ۳۳ درصد از مصرف برق کشور مصرف خانگی است. مصرف برق کشور رشد سالانه بین پنج تا هفت‌درصدی داشته است. رشد بالای مصرف به‌خصوص در ساعات اوج مصرف در تابستان، عواقب ناخوشایندی برای اقتصاد برق بالاخص در شرایط تحریمی فعلی دارد. با این رشد فعلی، کشور نیازمند دو برابر کردن تجهیزات تولید برق در ۱۰ سال آینده است؛ این به معنای سرمایه‌گذاری هنگفت چندده میلیاردی در صنعت برق است. چشم‌انداز روشنی از امکان‌پذیری این کار و حتی مطلوبیت آن وجود ندارد، بنابراین مدیریت مصرف راهبرد گریزناپذیر در مصرف برق کشور است. درست است که سیاست‌های قیمتی و اقتصادی می‌توانند نقش مهمی در پیشبرد این اهداف داشته باشند، اما علوم اجتماعی در دهه‌های گذشته از مسیر بررسی رفتار مصرف‌کننده به نتایج قابل توجهی در زمینه مدیریت مصرف دست یافته است. این نتایج می‌تواند در چارچوب‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مطالعات رسانه‌ای و سایر صورت‌ها به صنعت برق کمک کند.
توسعه انرژی‌های نو
صنعت انرژی‌های نو در زمینه برق خورشیدی و بادی در حال گسترش است. این صنعت علاوه بر اینکه مولد انرژی است، اما برخلاف صنعت برق نیروگاه‌های حرارتی، صنعتی است با ظرفیت پراکنده شدن در واحدهای کوچک و خانه‌های مردم. نیروگاه‌های بزرگ خورشیدی نیز در جهان کار می‌کنند، اما این صنعت برخلاف نیروگاه‌های بزرگ برق حرارتی معمول، این ظرفیت را دارد که در هر خانه نصب شده و تولید برق صورت بگیرد. این صنعت ظرفیت‌های زیادی برای اشتغال‌زایی، فقرزدایی و سایر مطلوبیت‌های اجتماعی و اقتصادی دارد. از این‌رو، پژوهش و طراحی اجتماعی درباره انرژی‌های تجدیدپذیر جذابیت و مطلوبیت دارد.
ارتباط، اعتماد و سرمایه اجتماعی
ماهیت جامعه بشری به‌واسطه آگهی‌های فزاینده و به‌خصوص به‌خاطر انقلاب اطلاعاتی و رسانه‌ای و دسترسی گسترده مردم به رسانه‌های متنوع کاملاً تغییر کرده است. در این شرایط، اعتماد مردم و سرمایه اجتماعی نظام حکمرانی و شرکت‌ها، برای عملکرد موفق آنها بسیار اهمیت پیدا می‌کند. نظام حکمرانی و همچنین صنایع و شرکت‌ها برای جلب اعتماد و مشارکت مردم، بسیار بیش از گذشته به رسانه‌ها و محتوای مناسب برای ارتباط‌گیری با مردم نیاز دارند. صنعت برق ایران نیز از این امر مستثنی نیست. علوم اجتماعی می‌تواند برای ارتباط‌گیری بیشتر و موثرتر مدیران صنعت برق با بدنه جامعه نقش بسیار موثری داشته باشد. چند دهه گذشته شاهد رشد و شکوفایی عرصه‌ای تحت عنوان «مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها» بوده است. شرکت‌های برق برای کسب برخی استانداردها و بهبود عملکرد خودشان به دریافت گواهینامه‌های مرتبط با مسوولیت اجتماعی نیاز دارند. نقش‌آفرینی در توسعه پایدار نیز عمل به مسوولیت اجتماعی شرکت را ضروری می‌سازد. ایفای نقش در عرصه مسوولیت اجتماعی شرکت، بدون شناخت عمیق از مسائل اجتماعی مرتبط با صنعت برق ناممکن است. در یک جمع‌بندی باید گفت تعامل این صنعت با علوم اجتماعی کشور و ارائه پرسش‌ها و نیازهای خود به آن، هم علوم اجتماعی در آکادمی ایران را تقویت می‌کند و هم باعث می‌شود سرمایه علمی ملی در این زمینه افزایش یابد.
