آفت سبزشویی
محمد درویش از تنفس محیط زیست و افزایش بار مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها می‌گوید
مسوولیت اجتماعی در حوزه محیط زیست اساساً چه تعریفی دارد و کسانی که در معرض این مسوولیت قرار می‌گیرند آیا شامل همه مردم می‌شود یا گروه خاصی را دربر می‌گیرد؟
اصولاً اینکه در اصل پنجاه قانون اساسی حفاظت از محیط زیست یک وظیفه عمومی عنوان شده است، به خاطر همین برداشتی است که به درستی از مسوولیت اجتماعی وجود دارد. یعنی مسوولیت اجتماعی اختصاص به همه مردم جامعه‌ای دارد که در آن محیط زیست می‌کنند. بنابراین هیچ تفکیکی وجود ندارد. هر کسی باید تلاش کند اثرات تخریبی حضورش در سرزمین را به کمینه برساند و در عین حال تلاش کند تا آنجا که امکان دارد تاب‌آوری سرزمین را افزایش دهد. این می‌تواند شامل کاهش تولید زباله تا کاهش منوکسید کربن و کاهش مصرف انرژی و کاشت جنگل متناسب با اقلیم و مواردی از این دست باشد. البته این مسوولیت برای مردم می‌تواند بلندتر و وسیع‌تر باشد و فرد می‌تواند سراغ نهضت‌های روشنگرانه برود و سواد محیط زیستی مردم و جوامع محلی را در قبال محیط زیست افزایش دهد. بنابراین با این روش‌ها وزن مطالبات اجتماعی محیط زیست در جامعه افزایش پیدا می‌کند.
صنایع، شرکت‌ها، کارخانه‌ها و... در قبال وضعیت آلایندگی محیط زیست مسوولیتی دارند؟ آنها چه استانداردی را باید رعایت کنند تا بتوانند به محیط زیست کمک کنند؟ به نظر می‌رسد وضعیت در ایران به گونه‌ای است که بسیاری از شرکت‌ها به مسوولیت خود عمل نکرده باشند.
حتماً مسوولیت دارند. باید هشدار داد فعالیت‌هایی که برخی از موسسات، شرکت‌ها و... در قبال مسوولیت‌های اجتماعی خود کارهایی انجام می‌دهند که بیشتر از آنکه اثربخش باشد و در حفظ تاب‌آوری سرزمین موثر باشد، نوعی ترفند است که من آن را سبزشویی نام گذاشته‌ام. همان‌طور که پولشویی حرکت نفرت‌انگیزی است و تلاش می‌کند تا با برخی کارهای عام‌المنفعه، خیانت‌ها و کارهای مفسدانه خود را پوشش دهد، این هم نوعی حرکت زشت است که صنایع، شرکت‌ها و موسسات انجام می‌دهند و متاسفانه برخی از سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه محیط زیست را نیز آلوده کرده‌اند و این سازمان‌ها در نمایش‌های سبزشویی شرکت‌ها حضور پیدا می‌کنند و سعی می‌کنند آنها را تطهیر کنند. در نظر بگیرید یک کارخانه که به شدت هوا را آلوده می‌کند و برای اینکه هزینه‌هایش را کاهش دهد از فیلترهای مخصوص استفاده نمی‌کند، با هزینه اندکی سعی می‌کند از چاپ کتاب‌های مرتبط با محیط زیست حمایت کند یا به سازمان‌های مردم‌نهاد پول می‌دهد تا با این وسیله فساد خود را بپوشاند و این شیوه و این کارهای زشت و ناپسند و مجرمانه متاسفانه نهادهای مردمی و جامعه فعال محیط زیست را تهدید می‌کند.
کرونا چگونه مسوولیت‌های اجتماعی در مقابل محیط زیست را افزایش می‌دهد، آیا ما شاهد بهبود وضعیت محیط زیست در این دوران هستیم و آیا این نشانه ضرورت اجرای مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها در دنیا در قبال محیط زیست است؟
اکنون ما شاهد کاهش بسیار محسوس میزان گازهای گلخانه‌ای هستیم. برای مثال میزان گازهای گلخانه‌ای در ماه مارس ۲۰۲۰ به رقمی رسید که در ماه مارس ۱۹۹۰ گزارش شده بود. یعنی ما توانسته‌ایم۳۰ سال این جریان خطرناک را کاهش دهیم. این دستاورد بزرگی است. شما در نظر بگیرید در اجلاس پاریس که ۱۹۵ کشور این توافق‌نامه را امضا کردند، متعهد شدند تا سال ۲۰۳۰ میزان کربن و گازهای گلخانه‌ای را به میزان تولید در سال ۲۰۱۰ برسانند. این نشان‌دهنده این است که خطر تغییرات اقلیمی و آب شدن یخ‌ها، اینکه سالانه بین ۷۰۰ تا هزار گونه جانوری و گیاهی در جهان در معرض انقراض کامل قرار می‌گیرد دست‌کم کاهش پیدا می‌کند. سالانه بین هفت میلیون نفر تا ۱۰ میلیون نفر از مردم جهان بر اثر آلودگی هوا کشته می‌شوند. یک میلیون و سیصد تا یک میلیون و سیصد و پنجاه هزار نفر سالانه بر اثر تصادفات رانندگی در جهان کشته می‌شوند. چهار برابر این رقم معمولاً معلول می‌شوند. در نظر بگیرید کاهش این ترددها و کاهش آلودگی هوا سبب می‌شود که ما انتظار داشته باشیم امسال دست‌کم پنج میلیون نفر کمتر کشته شوند. این کاهش ترددها و کاهش ترافیک حمل‌ونقل‌های زمینی و هوایی، سبب شده لرزش‌های کره زمین به حداقل برسد و دانشمندان زمین‌شناسی بهتر بتوانند زمین را بررسی کنند. همچنین سکوتی که در جهان اتفاق افتاده است به شدت آلودگی صوتی را هم در محیط زیست انسانی و هم در طبیعت و محیط زیست طبیعی کاهش داده است. کاهش آلودگی صوتی استرس و تنش را در حیات وحش کاهش می‌دهد. کاهش این آلودگی سبب می‌شود که پرندگان در مسیریابی و کوچشان دچار اشتباه نشوند. در شهرها نیز پرخاشگری و ناراحتی گوارشی و کندذهنی کودکان را کاهش می‌دهد. اینها همه تازه بخش‌هایی از ماجراست. به شدت بر کاهش میزان مصرف تاثیر گذاشته است. مصرف پلاستیک کاهش محسوسی داشته است. به خاطر اینکه حمل‌ونقل هوایی و ریلی و اتوبوسی کاهش پیدا کرده است. پیش‌بینی‌ها بر این اساس است که ماهانه ۱۵ میلیون تن مصرف پلاستیک در جهان کاهش پیدا کرده است. جشن‌ها و عروسی‌ها، کارناوال‌ها و مراسم مذهبی و سنتی و اعیاد و عزاداری‌ها به دلیل ویروس کرونا برگزار نشد یا بسیار محدود برگزار شده است. بازارها تعطیل شده و به دلیل کاهش این مراسم میزان مصرف پلاستیک و ظروف یک‌بارمصرف پایین آمده است. همه اینها سبب کاهش بار آلایندگی بر محیط زیست جهان بوده است. البته در کنار این حجم عظیم کاهش آلایندگی، میزان مصرف مواد شوینده، مصرف دستکش‌ها و ماسک‌ها افزایش پیدا کرده است. آب شرب مصرف بالایی پیدا کرده که باید کنترل شود. خیلی‌ها از این بالا رفتن مصرف آب و موادی که برای ضدعفونی و مقابله با کرونا استفاده می‌شود ابراز نگرانی می‌کنند. اما در مقایسه با میزان بسیار بالای کاهش حجم مصرف در جهان به‌خصوص مصرف پلاستیک در مجموع این نیز به نفع محیط زیست بوده است.
آیا بعد از کرونا و ضرورت‌هایی که در مساله مسوولیت اجتماعی در قبال محیط زیست مطرح شد، محیط زیست می‌تواند قواعد خود را بر قوانین و سیاست‌های حکمرانی در جهان غالب کند؟
اینکه انتظار داشته باشیم که معجزه‌ای اتفاق بیفتد و اتوپیایی رخ دهد بعید است. اما در مقایسه با شرایط پیشاکرونا حتماً وضعیت محیط زیست بهتر خواهد شد. دولت‌ها معمولاً به خاطر منافعی که ظاهراً جنبه‌های اقتصادی دارد، مثل مهار تورم، رشد اقتصادی، رشد اشتغال، کاهش بیکاری و مواردی از این دست، ملاحظات زیست‌محیطی را ذبح می‌کردند ولی الان وضعیت فرق کرده است. اکنون در عرض دو ماه ایالات متحده آمریکا، چند هزار میلیارد دلار خسارت دیده است. نزدیک به ۱۵ میلیون نفر بیکار شده‌اند. دنیا در واقع در حالت تعطیلی کامل قرار گرفته است که خسارات آن بیشتر از ۱۲ هزار میلیارد دلار بوده است. این نشان می‌دهد اگر ما می‌خواهیم به یک توسعه پایدار و درخور برسیم به جای اینکه به جنگ قوانین طبیعت برویم باید با درک قوانین حاکم بر طبیعت، توسعه را چیدمان کنیم. آن زمان این یک دستاورد بسیار بزرگ خواهد بود. خواه ناخواه دولت‌ها به سمت بودجه‌های بیشتر برای پژوهش در حوزه‌های بهداشت و محیط زیست پیش خواهند رفت. و این اختصاص بودجه‌های بیشتر به معنای کاهش بودجه در حوزه‌هایی مثل تولید جنگ‌افزارها و سلاح‌های کشتار جمعی خواهد بود و به خودی خود جهان در خدمت محیط زیست و صلح و سلامت خواهد بود و این می‌تواند یک پیام روشن و واضح برای مردم و دنیای پساکرونا باشد.
در ایران فکر می‌کنید چه تغییری در حوزه محیط زیست خواهیم داشت. شما اکنون خودتان یکی از منتقدان جدی مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی در ایران هستید. آیا ما با روند مدیریت رو به بهبودی مواجه خواهیم بود؟
خیلی می‌تواند موثر باشد. ما در ایران با نگرش‌های اشتباهی مواجه هستیم که هنوز و با وجود ابعاد خسارت جهانی آن معتقد هستند این ویروس واقعی نیست و دستکاری ژنتیکی و مسائل برساخته انسانی و کار حکومت‌های دیگر برای مشکل‌آفرینی برای ماست. در حالی که واقعیت چیز دیگری است. این دسته به شدت دچار شرمندگی هستند. اکنون چین با بحران شدید اقتصادی مواجه شده و خود قربانی بزرگی است. آمریکا بزرگ‌ترین قربانی این ویروس است. هیچ کشوری در جهان نیست که از چنگ خسارت جانی و مالی و رکود و ورشکستگی این ویروس جان سالم به در برده باشد. اقتصاد بسیاری از کشورهای جهان متضرر شده است. اکنون همه باید متوجه شده باشند که ساکن یک قایق هستیم و اگر گوشه‌ای از این قایق سوراخ شود همه ما غرق خواهیم شد. ما تنها با همدلی تمام کسانی که در قایق هستند می‌توانیم بر مشکل غرق شدن فائق بیاییم. بنابراین ایران نیز نیازمند کاهش تنش‌ها با دنیاست. محیط زیست ایران هم تغییر خواهد کرد و رویه‌های مدیریتی در آن بهبود خواهد یافت. کسانی که بر طبل‌های افتراق و اتهام در حوزه محیط زیست می‌کوبند قطعاً کمتر مورد توجه جامعه خواهند بود. آنها به سمت اقلیت شدن خواهند رفت و کمتر در معادلات سیاسی کشور نفوذ خواهند داشت و این یک دستاورد مثبت خواهد بود. اگرچه من پیش‌بینی نمی‌کنم مسیر اقتدار سازمان‌های متولی طبیعت و محیط زیست در ایران تغییر کند. حتی نگاه مدیران حوزه سلامت جامعه هم به عقیده من نمی‌تواند در آینده از متوسط جامعه بالاتر برود. اما پیش‌بینی می‌شود که وضعیت نسبت به شرایط پیش از کرونا بدتر نشود.
وظیفه شرکت‌ها برای پیاده‌سازی مسوولیت اجتماعی در حوزه محیط زیست چگونه است؟ آیا آنها رسالتی دارند که باید برای بهبود وضعیت محیط زیست آن را اجرایی کنند و قواعد و قوانینی برای ملزم کردن شرکت‌ها وجود دارد؟
شرکت‌های بزرگ اقتصادی می‌توانند با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد و تشکل‌های فعال حوزه محیط زیست سهم بسزایی در احیای جنگل‌ها در کشور داشته باشند. تشکل‌ها در بازه زمانی کنونی تنها به پول نیاز ندارند و حمایت‌های شرکت‌ها می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات همگانی در کشور باشد. شرکت‌ها در حوزه محیط زیست و برای ایفای نقش مسوولیت اجتماعی‌شان می‌توانند با همکاری دقیق با سمن‌های این حوزه کارهای بزرگی را پیاده‌سازی کنند. در حال حاضر شرکت‌هایی که تمایل دارند در خصوص مسوولیت اجتماعی با سمن‌ها کار کنند می‌توانند با چاپ کتاب در حوزه مسائل زیست‌محیطی، طراحی وب‌سایت، راه‌اندازی اپلیکیشن‌هایی در این زمینه، آموزش‌هایی در خصوص تفکیک زباله از مبدأ یا کاشت درخت کمک کنند. به‌طور مثال در استان کهگیلویه و بویراحمد بنیادی توسط فعالان اجتماعی تاسیس شده است که هدف آنها این است که ظرف ۲۰ سال آینده دو میلیون نهال بکارند که شرکت‌ها می‌توانند در قالب مسوولیت اجتماعی تقبل کنند که هر سال بخشی از هزینه کاشت و نگهداری این نهال‌ها را بسته به بضاعت آن شرکت در منطقه زاگرس بپردازند و نام آن شرکت‌ها نیز در جنگل‌کاری آن منطقه با نصب تابلویی در قالب مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها که این درخت‌ها را کاشته است، ثبت شود.
در دوران کرونا سمن‌ها با همکاری شرکت‌ها می‌توانند به صورت موردی فعالیت‌هایی داشته باشند، برخی می‌توانند روی موضوع آبزیان کار کنند، برخی از سمن‌ها روی تنوع زیستی کار کنند و بنگاه‌های اقتصادی به عنوان مثال می‌توانند هزینه کارشناس‌هایی را که به مناطق بومی فرستاده می‌شوند در قالب مسوولیت اجتماعی تقبل کنند یا مکان‌هایی را برای آموزش افراد یا برگزاری کارگاه‌های آموزشی انجام دهند.
آیا رفع محدودیت استقرار صنایع در نزدیکی شهرها به معنای توسعه تهران است و می‌تواند مسوولیت شرکت‌ها را در قبال محیط زیست گوشزد کند؟
پیشنهاد اصلاح قانون محدودیت استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰کیلومتری تهران از جانب اداره کل محیط زیست استان تهران مطرح شد. تهران به شدت دچار انباشت مازاد تحمل زیستی است. شهری که بیش از ۵/ ۲ تا ۳ میلیون نفر ظرفیت زیستی نداشت الان ۱۰ میلیون نفر در آن اقامت دارند و ۲۵ تا ۲۶ میلیون تردد در روز در آن اتفاق می‌افتد و مطابق سخنان اخیر شهردار تهران تعداد مرگ‌های زودرس به ۵۶ هزار مورد در سال رسیده است که ۵۵۰۰ مورد فقط از آلودگی هواست که یکی از مصداق‌های آلودگی هوا تجمع کارخانه‌ها در اطراف تهران است. چگونه ممکن است در تهرانی که همین الان هم آب ندارد و مجبورند از سرشاخه‌های طالقان و کرج برای آن آب بیاورند و رودخانه کرج را کانال‌کشی کرده و کاملاً از بین برده‌اند و حتی می‌خواهند از سرشاخه‌های رودخانه هراز آب بیاورند، تشویق به افزایش جمعیت کنند؟ به جای اینکه سازمان محیط زیست با جدیت بیشتری، بهانه ورود جمعیت بیشتر به شهر تهران را ندهد، با برداشتن چنین بندی چراغ سبز نشان می‌دهد که جمعیت تهران اضافه شود. در حال حاضر میزان هدررفت وقت تهرانی‌ها در کل جهان، رکورد شکسته است و ۲۰ میلیون ساعت در روز، وقت تهرانی‌ها تلف می‌شود. تهران از نظر جزیره گرمایی بدترین وضعیت را در کشور دارد. متاسفانه آلودگی صوتی در تهران بیداد می‌کند، ذرات کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون به شدت سلامتی را نشانه رفته‌اند و اگر با چراغ سبز نشان دادن، کارخانه‌های بیشتری در تهران ساخته شود به مهاجرت دامن می‌زنیم و باعث می‌شویم روستاها خالی از سکنه و متروکه شوند. این موضوع را می‌رسانیم که تمام امکانات در شهر تهران است و همه به سمت تهران حرکت کنیم. تهران در حال حاضر با پدیده فرونشست زمین روبه‌رو است که ۹۰ برابر شرایط بحرانی است و برای سازمان محیط زیست متاسفم که پرچمدار تخریب محیط زیست شده است. همه مردم بالاخص فعالان محیط زیست باید سریع‌تر در برابر چنین سازمانی متحد شوند. پس برای مدیریت این وضعیت باید شرکت‌ها و صنایع و نهادها مسوولیت خود را در قبال محیط زیست ایفا کنند. وگرنه فاجعه رخ می‌دهد. محیط زیست مخالف اشتغال نیست اما چرا باید تمام اشتغال‌ها در تهران و اطراف آن اتفاق بیفتد؟ مگر شعار اولیه ما عدالت‌محوری و توزیع عادلانه ثروت نبود؟ این کشور ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت دارد. چرا باید همه توسعه در تهران باشد. چرا نباید کاری کنیم که در بقیه مناطق کشور امکانات رفاهی و اشتغال ایجاد شود و جوانان مجبور نباشند به سمت تهران بیایند. این خلاف آرمان‌های توسعه است. اگر می‌خواهیم با تحریم مقابله کنیم و حتی اگر احتمال جنگ وجود دارد این موضوع خلاف پدافند غیرعامل است که تمام امکانات را در یک نقطه متمرکز کنیم که آسیب‌پذیری زیادی داشته باشیم.
