روشنایی کم‌سو
شاخص‌های صنعت برق چقدر افت و خیز داشتند؟
بر همین اساس می‌توان گفت، ثبت رکورد تاریخی اخیر در بیشترین میزان مصرف در روز پنجشنبه ۱۹ تیرماه سال جاری که برابر با ۵۷ هزار و ۶۴۷ مگاوات ثبت شده و ۴۱۰۰ مگاوات بیشتر از روز مشابه در سال گذشته است زنگ خطری جدی برای کشور و به ویژه صنعت برق است. با این حال، پیش‌بینی سازمان هواشناسی حکایت از آن دارد که افزایش مصرف در روزهای آتی دور از انتظار نیست و از همین روی، سخنگوی صنعت برق از همه مشترکان درخواست کرده است که به‌طور روزانه از ساعت ۱۳ تا ۱۷ نسبت به کاهش مصرف خود به‌طور جدی اقدام کنند. طرفه آن که الگوی مصرف برق در ایران، با تحول روبه‌رو شده است به شکلی که رشد مصرف انرژی در بخش صنایع بزرگ به میزان ۶/ ۱۰ درصد و همچنین بخش کشاورزی به میزان ۲/ ۴ درصد و همچنین کاهش مصرف انرژی در بخش خانگی نسبت به سال گذشته نشان‌دهنده تغییر میزان مصرف بخش مولد و صنعتی کشور است. در شرایط فعلی هم علاوه بر تحریم‌ها، شیوع ویروس کرونا باعث شده تا مشکلات صنعت برق دوچندان شود و سایه سنگین بر آن انداخته است.
در دهمین سالنمای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران که اخیراً توسط پژوهشکده مطالعات راهبردی منتشر شده نسبت به وضعیت نگران‌کننده صنعت برق در کشور هشدار داده شده است. نزدیک به دو دهه است که شبکه سراسری برق ایران با همه موانع اقتصادی، به هر ترتیب مسیر خود را در پیش گرفته و ادامه می‌دهد. مشکلات اساسی این حوزه را که در واقع پاشنه‌آشیل صنعت برق ایران در نظر گرفته می‌شوند، به‌طور موردی می‌توان چالش‌هایی مانند کمبود منابع و ظرفیت‌های مالی، ناتوانی در تولید متناسب با مصرف به ویژه در مقاطع اوج مصرف، افزایش شدت مصرف همزمان با کاهش بازدهی انرژی و دشواری‌های مربوط به پرداخت هزینه‌های مصرف متناسب با قیمت تمام‌شده نامید. علاوه بر موارد پیش‌گفته، سیاست‌های نادرست در حوزه قیمت‌گذاری و فرهنگ‌سازی نیز از جمله جدی‌ترین مشکلات این صنعت در نظر گرفته میشود که هر دو عامل بر اسراف برق و کم‌ارزش جلوه دادن آن موثر بوده و امروزه کشور را در مسیری پرچالش و در معرض تهدیدات امنیتی قرار داده است. نکته جالب توجه آن است که، با اینکه مصرف برق خانگی در ایران، همواره مورد توجه و زیر ذره‌بین سبک مصرف قرار دارد (که البته با سهم نزدیک به 30درصدی، چندان بی‌دلیل هم نیست) اما مصرف‌کننده اصلی برق در کشور، صنایعی هستند که برق برای آنها ضرورتی شبیه به اکسیژن برای انسان دارد و سهم 41درصدی از مصرف برق کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در حوزه مصرف یا به عبارتی اسراف برق، الگویی شبیه به مساله آب در این حوزه نیز به چشم می‌خورد. همان‌طور که جدی‌ترین معضل آب در کشور، هدررفت آن متاثر از زیرساخت‌های فرسوده و کشاورزی غیرمدرن تلقی میشود در حوزه برق نیز، اتلاف انرژی یا به عبارت دیگر، بهره‌وری بسیار پایین به ویژه در صنایع، اصلی‌ترین عامل اسراف یا اتلاف انرژی الکتریکی در ایران در نظر گرفته میشود.
در حال حاضر سرانه مصرف انرژی در ایران حدود سه برابر میانگین سرانه مصرف انرژی در جهان و شاخص «شدت انرژی» تقریباً ۴۰ درصد بیشتر از متوسط جهانی است؛ به عبارت دیگر برای تولید کالا و خدمات مشابه در ایران ۴۰ درصد بیشتر از میزان میانگین جهانی، انرژی مصرف میشود. علاوه بر این، به‌طور کلی نیز شاخص شدت انرژی ایران در بازه زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷، حدود ۵۰ درصد رشد داشته است که رقمی تامل‌برانگیز است. این مسائل و اهمیت حیاتی آنها بهانه‌ای است برای پرداختن به افت و خیزهای صنعت برق ایران و مروری بر وضعیت تولید، توزیع و انتقال برق تا با مرور آمارها، تصویری روشن‌تر از این صنعت را بتوان به تماشا نشست.
تولید و نیاز مصرف
یکی از مهم‌ترین مشکلات صنعت برق، مشخصاً در حوزه تولید، اقتصاد نامتوازن آن است. تعیین مناسب قیمت برق به عنوان یکی از پارامترهایی که می‌تواند به اقتصاد برق توازن و تناسب ببخشد و زمینه‌ساز توسعه زیرساخت‌های این حوزه باشد، همواره در کشور با چالش‌هایی همراه بوده و نه‌تنها نتوانسته تعادل را به این صنعت تزریق کند، بلکه عاملی بازدارنده برای کاهش ساعات پیک بار هم نبوده است. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته نرخ‌گذاری برق از الگوهای متفاوت و متنوعی تبعیت می‌کند و به عنوان ابزاری کارآمد برای کنترل و کاهش مصرف برق مصرف‌کنندگان و توازن‌بخشی به این صنعت به کار گرفته میشود. امروزه در کشورها الگوهای متنوعی مانند نرخ‌های طبقاتی، فصلی و... در اختیار متقاضیان قرار گرفته که علاوه بر اینکه منجر به کاهش مصرف برق در طول سال شده، به اقتصاد برق نیز سروسامان بخشیده است. در بسیاری از کشورها، قیمت تمام‌شده برق همان مبلغی است که مصرف‌کنندگان نهایی باید پرداخت کنند، اما در ایران این معادله، متفاوت است و قیمت تمام‌شده آن چیزی نیست که در قبض‌های برق محاسبه و برای مصرف‌کنندگان ارسال میشود. با این حال در یک نتیجه‌گیری کلی باید گفت که قیمت برق در کشور واقعی نیست. در نتیجه دولت باید یارانه بیشتری برای آن پرداخت کند. قیمت تمام‌شده برق در ایران بدون هزینه انتقال، ۱۵۰ تومان به ازای هر کیلووات ساعت است که فقط ۵۰ درصد آن توسط مشترکان پرداخت میشود. بقیه هزینه را وزارت نیرو از دولت طلبکار میشود که با بدهی پیمانکاران به شبکه بانکی تهاتر میشود.
در همین راستا، طبق گزارش ماهانه آمار صنعت آب و برق کشور، منتشرشده در خردادماه امسال، ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی در کشور با اولویت چرخه ترکیبی (31 درصد)، گازی (6/ 30 درصد)، بخاری (19 درصد)، برق‌آبی (5/ 14 درصد) و... است که میزان کل ظرفیت نصب‌شده معادل 83264 مگاوات در نظر گرفته میشود که نسبت به سال 1398 با رشد 7/ 0درصدی همراه بوده است. علاوه بر آن، در حال حاضر بیش از ۸۳۰ مگاوات نیروگاه اعم از بادی و خورشیدی نیز در کشور نصب شده است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته، میزان توسعه انرژی تجدیدپذیر تا پایان سال ۱۴۰۰ به ۱۷۰۰ مگاوات خواهد رسید. در حوزه قدرت عملی شبکه سراسری نیز استناد به آمارها، مفید فایده است. قدرت عملی شبکه سراسری در زمان پیک 1399 (مشخصاً 31 خرداد 1399 ساعت 12:40) مجموعاً 65227 مگاوات (رشد 5/ 3درصدی نسبت به پایان سال 1398) و تولید همزمان شبکه سراسری در زمان پیک 1399 (مشخصاً 31 خرداد 1399 ساعت 12:40) معادل 56205 مگاوات (افت 1/ 1درصدی نسبت به پایان سال 1398) بوده است. در این میان، حداکثر نیاز مصرف اصلاح‌شده سال 1399 در پیکِ روز مورد اشاره (ساعت 12:40) برابر با 57291 مگاوات و در پیک شب همان روز (ساعت 21:38) برابر با 55135 مگاوات تخمین زده شده است. علاوه بر این موارد، میزان تولید ناویژه انرژی برق کشور از ابتدای سال 1399 مجموعاً 82029 میلیون کیلووات ساعت، انرژی دریافتی 1399 معادل 490 میلیون کیلووات ساعت (رشد 9/ 7درصدی نسبت به سال 1398) و انرژی ارسالی در همین سال برابر با 1922 میلیون کیلووات ساعت (رشد 2/ 8درصدی نسبت به سال 1398) برآورد شده است. افزون بر این موارد، بهره‌برداری از واحدهای جدید نیروگاهی تا پایان خرداد 1399 (547 مگاوات) نسبت به پایان اردیبهشت 1399 (500 مگاوات) حدود 9 درصد افزایش داشته است.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت وضعیت ظرفیت (نامی و عملی)، تولید و نیاز مصرف در صنعت برق در سال 1399 نسبت به سال گذشته به شرح زیر است:
کل ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی تا پایان خرداد 99 نسبت به پایان اردیبهشت 1399 افزایشی 1/ 0درصدی (81132 مگاوات) داشته است.
تولید ناویژه انرژی برق کشور از ابتدای سال 1399 نسبت به دوره مشابه 1398 حدود 8/ 4 درصد افزایش داشته است.
انرژی دریافتی تا پایان خرداد 1399، نسبت به دوره مشابه 1398، حدود هشت درصد افزایش یافته است.
انرژی ارسالی تا پایان خرداد 1399، نسبت به دوره مشابه 1398، حدود هشت درصد افزایش داشته است.
شبکه انتقال
آمارهای ارائه‌شده در حوزه شبکه انتقال و فوق‌توزیع برق کشور از دیگر مواردی است که پرداختن به آن به‌رغم تحولات نه‌چندان چشمگیر، ضروری است. در این حوزه، بیشترین رشد مربوط به خطوط 400 کیلوولت و کمترین رشد مختص خطوط 230 کیلوولت است و مجموع طول خطوط انتقال و فوق‌توزیع برق کشور تا پایان خرداد 1399، نسبت به پایان سال 1398 با 128200 کیلومتر مدار، رشد 1/ 0درصدی را تجربه کرده است. در حوزه ظرفیت پست‌های شبکه انتقال و فوق‌توزیع نیز بیشترین رشد مربوط به پست‌های 400 کیلوولت (با رشد 2/ 1درصدی) بوده که تا پایان خرداد 1399 به میزان 71622 مگاولت‌آمپر دست یافته است. در مجموع، ظرفیت کل پست‌های برق (انتقال، فوق‌توزیع و بلافصل) تا پایان خرداد 1399 نسبت به ماه گذشته، با افزایش 4/ 0درصدی همراه بوده است.
شاخص‌های بخش برق در حوزه مصرف
حوزه مصرف معمولاً ملموس‌ترین حوزه صنعت برق در نظر گرفته میشود. در این بخش، همان‌طور که پیشتر نیز اشاره شد، مشترکان گوناگونی وجود دارند که به ترتیب بیشترین میزان مصرف در دوماهه سال 1399 می‌توان مشترکان صنعتی (15310 میلیون کیلووات ساعت) را صدرنشین جدول مصرف‌کنندگان نامید و پس از آن مشترکان خانگی (10925 میلیون کیلووات ساعت) قرار دارند که دومین مصرف‌کننده اصلی برق به‌شمار می‌آیند. پس از این دو، مشترکان کشاورزی، عمومی، تجاری و در نهایت، روشنایی معابر جزو مصرف‌کنندگان کم‌مصرف‌تر محسوب می‌شوند. دیگر مساله شایان اهمیت در این حوزه، مربوط به مبحث پیک یا اوج مصرف است که با اجرای طرح‌های تشویق‌محور و مدیریت مصرف در سال 1397 رشد اوج مصرف به کمتر از سه درصد و در سال 1398 رشد اوج مصرف به حدود یک درصد رسید. با این حال، ظاهراً گذر از خشکسالی شدید در دو سال اخیر، میزان پیک مصرف برق تا پایان خرداد 1399 نسبت به ماه قبل از خرداد (45848 مگاوات) را با 25 درصد و نسبت به زمان مشابه در سال گذشته با 8/ 5 درصد افزایش همراه کرده است. به‌طور معمول در چهار ماه گرم سال (ابتدای خرداد تا انتهای شهریور) به علت مصرف بالای برق در وسایل سرمایشی، پیک روزانه با پیشی گرفتن از پیک شبانه، ملاک مصرف پیک برق بوده و در هشت ماه سرد سال، به علت مصرف عمده برق در بخش روشنایی و استفاده از وسایل برقی در ساعات اولیه شب، پیک شبانه از پیک روزانه سبقت می‌گیرد. استفاده از دور کند کولرهای آبی، تنظیم دمای کولرهای گازی بین ۲۴ تا ۲۶ درجه سانتی‌گراد و عدم استفاده همزمان لوازم برقی پرمصرف در ساعات پیک بار روز و شب، مهم‌ترین راهکارهای همکاری مشترکان برای کاهش مصرف به‌شمار می‌رود. علاوه بر این موارد، سهم قدرت تولیدی نیروگاه‌ها از کل قدرت تولیدی در زمان پیک مصرف در مورد نیروگاه‌های حرارتی معادل 9/ 81 درصد و برای انرژی‌های نو و برق‌آبی برابر با 1/ 18 درصد بوده که مجموعاً در سال گذشته، راندمان 1/ 38درصدی را ثبت کرده است.
اتکا بر داده‌های آماری و تجزیه و تحلیل آنها توسط کارشناسان این حوزه حاکی از این واقعیت است که صنعت برق در ایران، مشخصاً در حوزه تولید و مصرف، تقریباً وضعیت مناسبی دارد اما این مساله با قرار گرفتن در دوره‌های اوج مصرف همچون تابستان در کنار «نبود ظرفیت اضافی در ساعات پیک»، فشار فزاینده‌ای را بر شبکه برق سراسری وارد می‌کند که با سرمایه‌گذاری بر ساخت و نوسازی نیروگاه‌ها و شبکه انتقال و توزیع و همزمان، افزایش بهره‌وری صنعتی در مقیاسی وسیع، می‌توان این نقاط ضعف را برای جلوگیری از وقوع یک بحران پیش‌بینی‌نشده و بروز یک تهدید جدی، جبران کرد. از سوی دیگر، توجه ویژه به افزایش آگاهی عمومی نسبت به الگوهای مصرف برق همچون چگونگی مدیریت مصرف در ساعات اوج مصرف به خوبی می‌تواند آثار زیان‌بار مصرف نادرست را کنترل و رفع کند؛ امری که ظاهراً این روزها با عبور از سال‌های بحرانی توام با خشکسالی، از سوی مقامات صنعت برق به فراموشی سپرده شده است. در نهایت، آنچه به‌طور اساسی نیازمند تحول به نظر می‌رسد، ارزش‌گذاری واقعی بر قیمت برق به عنوان کالایی است که در حال حاضر، کم‌ارزش تلقی میشود. این مهم، می‌تواند با استفاده از بسترهای قانونی و البته همراستا با توانمندسازی مصرف‌کنندگان در حوزه‌های دیگر، عملیاتی شود و از هدررفت این ثروت ملی پرهیز شود.
