فضای غبارآلود صادرات غیرنفتی ایران
آمار و ارقام صادرات غیرنفتی کشور در ۹ ماه ابتدای امسال چه کارنامهای را به جای گذاشت؟
بحث اصلی ما در این مصاحبه، وضعیت فعلی صادرات غیرنفتی کشور است. با توجه به شرایط پیرامونی که پیش‌روی صادرات غیرنفتی ایران در سال جاری قرار گرفت و شیوع ویروس کرونا نیز به آن اضافه شد، چه بر سر صادرات ایران در ۹ماه ابتدای سال جاری آمد؟
آمارهای رسمی ارائه‌شده از سوی گمرکات کشور در ماه نهم از سال، رشد نشان می‌دهد و یک روند رو به بهبود را برای کشور رقم می‌زند تا بلکه بتوان اندکی امیدوارتر از قبل نسبت به صادرات حرکت کرد؛ اگرچه باید به این نکته هم توجه داشت که همه مشکلات صادرات و کند شدن روند آن در سال جاری، مربوط به تحریم و شیوع ویروس کرونا نبود. به هر حال شرایط اقتصادی ایران، شرایط سخت و دشواری است و در درجه اول مساله تحریم و به‌خصوص تحریم بانکی باعث شده است که نقل‌و‌انتقال پول برای تجار و بازرگانان کشور سخت و دشوار شود که در برخی از موارد حتی کار را غیرعملیاتی می‌کند و حتی در بخش‌هایی که این موضوع عملیاتی می‌شود، هزینه‌هایی را به صادرکننده و واردکننده تحمیل می‌کند که از جمله هزینه تبدیل ارز به ارزهای دیگر، افراد و صرافی‌هایی که این پول‌ها را حواله می‌کنند و در نهایت، مخاطراتی است که صادرکنندگان را در شرایط تحریم، تهدید می‌کند.
نکته اصلی این است که برخی مخاطرات برای نقلوانتقالات پولی خارج از روندهای متعارف بین‌المللی هم‌اکنون در سایه تحریم برای صادرکنندگان متداول شده است که این ریسک کار آنها را به شدت افزایش می‌دهد. این موارد باعث می‌شود که فعالان عرصه تجارت خارجی، کلاً کار را کنار بگذارند و به دلیل مخاطراتی که آنها را تهدید می‌کند بهتر بدانند که به عرصه تجارت و صادرات ورود پیدا نکنند؛ در نتیجه صادرکنندگان کمتری به امر تجارت در حال حاضر می‌پردازند که این هم در داخل کشور ما وجود دارد و هم طرف‌های خارجی آنها به راحتی حاضر به معامله با آنها نیستند. نکته بعدی خروج از FATF در سال گذشته بود که متاسفانه باعث شد، محدوده کار برای فعالان تجارت خارجی، تنگ‌تر و کوچک‌تر شود؛ مساله کرونا نیز مزید بر علت است و محدودیت‌هایی که کشورهای خارجی برای پذیرش نوع کالاها مطرح می‌کنند، از جمله این موارد است که البته این معضلات کوتاه‌مدت است.
در کنار اینها مشکلات و گرفتاری‌هایی است که دستگاه‌های اجرایی در داخل کشور ایجاد کرده‌اند و مقررات متعددی که برای انتقال ارز از داخل به خارج و از خارج به داخل به جهت آنچه کنترل قیمت ارز می‌گویند گذاشته‌اند باعث شده است کار برای تجار سخت شود و کالاهایی را که می‌توانند در مدت زمان کوتاه‌تر و با هزینه کمتر به خارج از کشور صادر کنند، با سختی صادر کنند. علاوه بر اینکه ۲۰ درصد از ارزش صادرات هشت‌ماه گذشته کم شده است، قیمت کالاهای صادراتی ایران هم کاهش یافته و هزینه‌های اضافی که بر صادرات بار می‌شود قیمت را کاهش داده و در کنار آن، قیمت کالاهای وارداتی نیز با رشد میانگین قیمتی مواجه بوده‌اند و این بدان معناست که تجارت خارجی در یک فضای غبارآلود قرار دارد و نمی‌توان امیدوار به بهبود روند بود، مگر اینکه در نخستین گام، FATF از سوی مجمع تشخیص مصلحت نظام به یک سرانجامی برسد.
از سوی دیگر، دستگاه‌های نظارتی نیز مانع کار تجار و بازرگانان فعال در تجارت خارجی نشوند. نکته دیگر این است که عرصه فعالیت‌های اقتصادی اگر همواره بخواهد به نفع سیاست‌های خارجی کشور جا خالی کند، محدوده‌ای برای فعالیت خوب این بخش باقی نخواهد ماند. مسائل اقتصادی به شدت متاثر از مسائل سیاسی است و اگر مسائل سیاسی اجازه ندهد ممکن است که صادرات ایران بازهم با کاهش مواجه شود. نکته حائز اهمیت آن است که کشورهای معدودی صادرات ایران را جذب می‌کنند و نزدیک به ۵۰ درصد صادرات ما به کشورهای چین و عراق است و بر این اساس هرگونه تصمیم‌گیری و تغییر در سیاست‌های ایران با این کشورها، می‌تواند به شدت برای صادرات ایران تهدیدکننده باشد. از سوی دیگر، تعداد شرکای خارجی ایران در امر صادرات زیاد نیست، صادرات کشور از این ناحیه آسیب‌پذیر است و باید دید چگونه می‌توان شرکای تجاری کشور را افزایش داد. به هر حال بیش از ۸۰ درصد از صادرات ایران در سال جاری به کشورهای محدودی بوده است و این مشکل خیلی بزرگی برای صادرات است و هر آیینه ممکن است به دلایل سیاسی یا ارزان خریدن همان کالاهای ایرانی این سهم تهدیدپذیر باشد.
نکته حائز اهمیتی که وجود دارد این است که در سال ۹۹ تکیه اصلی ارزآوری بر روی صادرات غیرنفتی بود و تمرکز دولت برای حمایت از صادرات، بر این بود که نیازهای ارزی از طریق صادرات تامین شود؛ ولی آنچه در عمل می‌بینیم اتفاقی به جز بخش‌نامه‌ها و ضوابط و سیاست‌های بازگشت ارز غیرمنطقی برای حوزه تجارت خارجی کشور نبود. سوال این است که وقتی در اوج نیاز به صادرات غیرنفتی این برخوردها را با صادرکنندگان داریم، آیا می‌توان نتیجه گرفت که ایران یک کشور صادرات‌گراست؟
تجربه کشورهایی که سیاست تجاری خود را به جای برون‌گرایی معطوف به توسعه صادرات کردند، می‌تواند تجربه خوبی برای ما باشد. در مورد کره و چین اگر به گذشته نگاه کنیم، کره زودتر از چین این کار را انجام داد و ببرهای آسیایی نیز وارد این عرصه شدند و روزی که خواستند صادرات‌گرا شوند، همه محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های صادراتی را کنار گذاشتند اگرچه می‌دانستند ممکن است لطمه هم بخورند. اما روحیاتی که در کشور ما وجود دارد، این‌طور نیست که محدودیت‌ها را کنار بزنند و کالاهایی صادر کنند که کیفیت آنها از منهای بی‌نهایت تا مثبت بی‌نهایت باشد. اما آنها که در امر صادرات موفق بودند، یک استراتژی داشتند و آن اینکه، ما کالاها را تحت هر شرایطی و با هر درجه کیفی تولید و صادر می‌کنیم. خریدار است که باید دقت کند که این کالا به دردش می‌خورد یا نه.
کشورهای خریدار محصولات ما باید تصمیم بگیرند این کالای کم‌کیفیت‌تر را بخرند یا کالای کیفی ما را ببرند. اما در کشور ما چنین تفکری مرسوم و جاری نیست. اما آنها طیف متنوعی از کالا را تولید و صادر کردند. آنها شروع به تولید کالا کردند و هر چه گذشت با تعامل با مشتری، کیفیت محصولات خود را بهتر کردند و کره بعد از سال‌ها امروز به کیفیت اعلا رسیده است؛ الان برای ما هم کالای کره‌ای بهتر از کالای چینی است. البته چین هم به مرور کیفیت بهتری تولید کرده است. آنها تشخیص قیمت و کیفیت را به مشتری خود در بازار جهانی واگذار کردند و مدام در چرخه تعامل با خارج، کیفیت را بهبود بخشیدند و قیمت را رقابتی کردند، به گونه‌ای که در کشور ما کالاهای کره‌ای معروف به کیفیت است و امروز کالای چینی که عرضه می‌شود نسبت به ۱۰ سال قبل، به مراتب کیفیت بهتری دارد، چراکه آنها در فرآیند توسعه صادرات خود، کالای بیشتری را تولید کرده و مدام با مشتری در تعامل قرار گرفتند و در نهایت توانستند کیفیت را بهبود بخشند.
یکی از ایرادات ما این است که اجازه نمی‌دهیم کالای بدون کیفیت صادر شود. ما نباید برای خریدار خارجی تعیین تکلیف کنیم. زمانی میوه ایرانی به افغانستان صادر می‌شد، در حالی که تاجر افغان معتقد بود که میوه درجه دو و سه ایرانی مشتری خاص خود را در این کشور دارد، در حالی که ما فقط اجازه می‌دادیم میوه درجه یک صادر شود.
بنابراین با محدودیت‌هایی که در مورد صادرات وجود دارد، ما دایه مهربان‌تر از مادر برای خریداران کالاهای خود در بازارهای هدف صادراتی در دنیا شده‌ایم، در حالی که سطوح مختلفی از کیفیت کالاهای ایرانی در دنیا خریدار دارد. استاندارد و سایر دستگاه‌ها به صادرکنندگان تکلیف می‌کنند که درجه کیفی کالا را صادر کنند برای اینکه آبروی کالاهای ایرانی حفظ شود. این اعتقاد ما به عنوان کشوری است که به صورت جدی وارد عرصه صادرات غیرنفتی نشده است، در غیر این صورت، در عرصه تجارت خارجی چنین ادبیاتی وجود ندارد و بازار تعیین می‌کند که نوع و کیفیت محصولات ایرانی چگونه باشد و با چه قیمتی عرضه شود؛ هر چقدر که بازار کشش داشته باشد، باید بر اساس آن کیفیت و قیمت را تنظیم کرد و سطوح مختلفی از کالاهای تولیدشده با این دو مولفه را صادر کرد.
مشتری است که کالا را انتخاب می‌کند و به لحاظ قیمت و کیفیت تصمیم می‌گیرد؛ پس دولت باید محدودیت‌ها را بردارد و شرایطی را فراهم کند که هزینه تولید کالا در کشور افزایش نیابد؛ این در حالی است که برخی تصمیمات هزینه نقلوانتقالات پول را بالا برده و نتیجه این شده است که قیمت کالاهای صادراتی ما در مقایسه با سایر کالاهای کشورهای دیگر افزایش می‌یابد؛ اما باید بدانیم که چنین تفکری قطعاً برای دوره گذار است و به مرور از تولید کالای بی‌کیفیت به جایی خواهیم رسید که کالای خود را در بازارهای کیفی دنیا از جمله کشورهای اروپایی و آمریکایی عرضه کنیم. کره و چین نیز از ابتدا این‌گونه نبوده‌اند و بر اساس این استراتژی عمل کرده‌اند.
شما اکنون خودروهای تولیدی چین را ببینید، از نظر کیفی تغییرات اساسی نسبت به خودروهایی که ۱۰ تا ۲۰ سال قبل تولید می‌کردند، داشته است، بنابراین ما نیز باید این تجربیات را به‌کار بگیریم و برای کشور خود توسعه را تعریف کنیم؛ ضمن اینکه محدودیت‌ها و قید و بندهایی را که به پای تولیدکنندگان و صادرکنندگان بسته شده است باید باز کرد و در این صورت کار را موفق پیش خواهیم برد. نکته حائز اهمیت آن است که تحریم نیز نقش بسزایی در کند شدن روند صادراتی کشور داشته است، اما مهم‌تر از تحریم، رفتارهایی است که ما در مقابل صادرکنندگان خود تعریف کرده‌ایم. تحریم خیلی برای ما محدودیت ایجاد کرده و بازارهای زیادی را از ما گرفته است و در شرایط موجود با ادامه این وضعیت کار سخت و دشوار است.
ما چه چشم‌اندازی را طی ماه‌های پیش‌رو به لحاظ وضعیت صادرات در سایه کرونا خواهیم داشت و آیا لازم است تغییر در نوع نگرش ما ایجاد شود؟
من کرونا را موضوع درازمدتی نمی‌بینم و آمار و ارقام نشان می‌دهد که شرایط رو به بهبود است و اگر مسائل بهداشتی مراعات شود، شرایط بهتر خواهد شد. مهم‌تر از کرونا، مساله تحریم و به‌خصوص تحریم بانکی ناشی از FATF است، سپس محدودیت‌هایی که در داخل اعمال می‌شود و دست و پای تولیدکننده و صادرکننده را بسته است نقش مهم‌تری نسبت به کرونا دارد. به هر حال کرونا نیز تمام خواهد شد، اما پیش از آن مهم آن است که بتوانیم موضوع تحریم‌ها را مدیریت کرده و استراتژی‌های توسعه صادرات خود را مورد بازنگری قرار دهیم تا بتوانیم تصمیمات مهمی را در این حوزه اتخاذ کرده و شرایط را به گونه‌ای هدایت کنیم که صادرات بتواند در یک بازه زمانی مشخص از رشد مناسب برخوردار شود.
به هر حال آمارهای رسمی کشور در ۹ ماه امسال حکایت از روند رو به رشد دارد که امیدواریم تا پایان سال نیز به همین صورت ادامه داشته باشد. آمارهای رسمی گمرک نشان می‌دهد در ۹ماه امسال، در تجارت خارجی مبادله ۱۱۰ میلیون تن کالا به ارزش ۵۲ میلیارد دلار صورت گرفته است. سهم صادرات از این آمار ۲/ ۸۵ میلیون تن به ارزش ۱/ ۲۵ میلیارد دلار است که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی ۱۷ درصد و به لحاظ ارزشی ۲۰ درصد کاهش داشته است.
همچنین بر اساس آمارها، مقاصد کالاهای صادراتی کشور به ترتیب چین ۲۰/ ۶ میلیون تن به ارزش ۶/ ۴ میلیارد دلار، عراق ۲۰/ ۸ میلیون تن به ارزش ۵/ ۹ میلیارد دلار، امارات متحده عربی ۱۱/ ۴ میلیون تن به ارزش ۳/ ۳ میلیارد دلار، ترکیه ۵/ ۴ میلیون تن به ارزش ۱/ ۸ میلیارد دلار و افغانستان ۵/ ۲ میلیون تن به ارزش ۱/ ۷ میلیارد دلار بوده است.
