سایه امن تحول بر سر صنعت فولاد
سعید زرندی از آمارهای رو به رشد تولید و صدور جوازهای صنعتی میگوید
سال ۹۹ به اذعان بسیاری از کارشناسان سال سختی برای اقتصاد ایران بوده و صنایع کشور را با دشواری‌های زیادی مواجه ساخته است. در این میان صنعت فولاد کشور اما گام‌های رو به رشدی را برداشته و تلاش کرده تا بتواند در سایه به‌کارگیری نیروهای توانمند داخلی از یک‌سو و تلاش برای بالا بردن سطح اتکا به توان تولید داخلی از سوی دیگر، گام‌های جدی در راستای تامین نیازهای ارزی کشور بردارد. با توجه به اینکه جنابعالی مسوولیت برنامه‌ریزی برای بخش‌های مختلف صنعتی و معدنی کشور را بر عهده دارید، چشم‌انداز صنعت فولاد در سده پیش رو را چگونه می‌بینید؟
به‌رغم تمام شرایط سختی که این روزها پیش روی بسیاری از کشورهای دنیا به لحاظ شیوع بیماری کرونا قرار گرفته و دسترسی به برخی از اهداف و سیاست‌ها را دچار مشکل کرده است؛ اما به هر حال دنیا تحرکات جدیدی را برای برون‌رفت از این وضعیت از یک‌سو و تلاش برای بهبود و حرکت طبق چشم‌اندازهای از پیش تعیین‌شده از سوی دیگر، آغاز کرده است.
بر این اساس، در حال حاضر، جهان با مجموعه فرآیندهای فناورانه‌ای مواجه است که قاعده بازی را در هر کسب‌وکاری تغییر داده‌اند و با نام «انقلاب صنعتی چهارم» شناخته می‌شوند. این مفهوم تاثیر شگرفی بر صنایع تولیدی بزرگ مانند فولاد دارد که علاوه بر تغییرات اکوسیستمی و پیامدهای آن، بیشتر سازمان‌ها بر اثر موج‌های انقلاب صنعتی چهارم با تغییرات جدی سازمانی روبه‌رو خواهند شد و این تغییرات، به‌طور قطع عملکرد سازمان‌ها را تحت تاثیر قرار خواهند داد.
نکته حائز اهمیت آن است که در مجموع، انقلاب صنعتی چهارم فرصت‌های بسیاری را برای اتصال، هوشمندسازی و دیجیتالی کردن امور، پیش‌روی صنعت آهن و فولاد دنیا و به‌تبع آن ایران قرار داده است؛ به نحوی که فرآیندها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بیشتر فناوری‌هایی که امکان استقرار و استفاده از آن در صنایع تولیدی دیگر وجود دارد، در صنعت فولاد نیز کاربردی هستند.
در این میان، حتی برخی از این فناوری‌ها در حال حاضر نیز در تعدادی از شرکت‌های فولادی مطرح جهان کاربردی شده و آثار مثبتی از خود نشان داده‌اند؛ بنابراین با توجه به رشد اقتصاد جهانی، افزایش تقاضای فولاد و ظهور فناوری‌های نوین می‌توان چشم‌اندازی روشن برای آینده صنعت فولاد به ویژه در عصر انقلاب صنعتی چهارم متصور بود؛ اما باید قبل از قرار گرفتن در مسیر دیجیتالی شدن، یک ارزیابی آگاهانه از مسیر پیش‌رو و نیازهای آن نیز به درستی انجام شده و در مسیر اجرای آن، به دقت گام برداشته شود؛ بنابراین با آینده‌نگری، باید تلاش کرد تا به جای هدفگذاری‌های کمّی و کوشش نهادهای حاکمیتی و بنگاه‌های تولیدی در این راستا، «فولاد دانش‌بنیان» به عنوان مفهوم محوری و جهت‌گیری در بازنگری سیاست‌های فولاد در نظر گرفته شود و همه طرح‌ها و برنامه‌های سیاستی و عملیاتی در راستای آن تنظیم شود.
انقلاب صنعتی چهارم چطور در صنعت فولاد ایران قابلیت بروز و ظهور دارد؟
بر این اساس، نگاهی به سیاست‌های صنعت فولاد کشور در دوره انقلاب صنعتی چهارم نشانگر آن است که «اتوماسیون تولید فولاد با فناوری‌های نوین»، «پلت‌فورم‌های معاملاتی آنلاین برای فولاد»، «یکپارچه‌سازی زنجیره فولاد کشور از معدن تا محصولات نهایی و ارزش افزوده بالا و هدایت سرمایه‌گذاری در کسری زنجیره فولاد و جلوگیری از صدور مجوز مازاد در کل زنجیره» و «پیگیری و سرمایه‌گذاری جهت توسعه زیرساخت‌های فناورانه» و «به‌روزرسانی تکنولوژی در صنعت فولاد، توسعه بومی‌سازی، مدرنیزاسیون و افزایش بهره‌وری واحدهای معدنی و فولادی»، «استفاده از ابزارهای نوین تامین مالی به خصوص بازار سرمایه در جهت توسعه فولاد کشور»، «مطالعات آینده‌پژوهی در صنعت فولاد کشور با همکاری مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی همراه با اهداف انقلاب صنعتی چهارم» ارکان و شاخصه‌های اصلی آن هستند.
در این میان، مطالعات انجمن جهانی فولاد حکایت از آن دارد که به ازای هر یک دلار ارزش افزوده در صنعت فولاد، ۵۰/ ۲ دلار ارزش افزوده در سایر بخش‌های اقتصادی جهان ایجاد می‌شود؛ همچنین هر دو نفر اشتغال در بخش صنایع فولاد، منجر به ۱۳ نفر اشتغال در سایر زنجیره‌های تامین آن می‌شود؛ در حال حاضر، حدود ۴۰ میلیون نفر در زنجیره تامین جهانی صنعت فولاد مشغول به فعالیت هستند که بیش از ۲/ ۱ تریلیون دلار ارزش افزوده ایجاد می‌کنند.
شرایط تولید فولاد در دنیا به چه سمتی است و چقدر می‌توان امیدوار بود که تقاضا برای افزایش تولید و تجارت محصولات معدنی رو به رشد باشد؟
آمار انجمن جهانی فولاد نشان داد که تولید جهانی فولاد خام در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال گذشته ۰/ ۳ درصد افزایش یافته و به ۸/ ۱۸۶۸ میلیون تن رسید. در ایران، تولید فولاد خام با ۵/ ۴ درصد افزایش، به ۶/ ۲۵ میلیون تن رسید؛ همچنین تولید جهانی محصولات فولادی در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال گذشته ۴/ ۳ درصد افزایش یافت و به ۱۷۶۷ میلیون تن رسید.
در ایران، تولید محصولات فولادی با ۶/ ۵ درصد کاهش، به ۵/ ۱۸ میلیون تن رسیده است. در این میان باید توجه داشت که صنعت فولاد یکی از صنایع مهم و اثرگذار بوده که با توجه به پتانسیل‌های کشور در حوزه تولید این محصول و سایر محصولات وابسته قابلیت فراوانی برای ارزآوری و ایجاد اشتغال در داخل کشور دارد.
هدف این صنعت در سال ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خام بوده که در صورت حمایت از این بخش و پیشبرد استراتژی‌های مدیریتی، قابلیت تولید ظرفیتی بیش از هدف تعیین‌شده را خواهیم داشت. در این راستا، به منظور دستیابی به هدف ۱۴۰۴ و غلبه بر موانع پیش‌رو ناشی از اعمال تحریم‌های بین‌المللی، اجرایی کردن برنامه‌هایی نظیر افزایش توانمندی تولید داخلی قطعات باکیفیت مورد استفاده در صنعت فولاد و جایگزینی واردات، استفاده از تکنولوژی‌های جدید و همچنین افزایش اکتشافات سنگ آهن به‌منظور تامین نیاز زنجیره فولاد، امری ضروری بوده و در دست اقدام است.
همچنین تامین و تقویت زیرساختی مانند حمل‌ونقل ریلی، آب، برق، گاز و تجهیزات معدنی از دیگر موارد حائز اهمیت بوده که بایستی برنامه‌ریزی مدونی در این خصوص صورت پذیرد.
امسال صنعت فولاد کشور وضعیت سختی را پیش‌رو داشته و تحریم‌ها هم مزید بر علت شده است. تحریم چه فرصت‌ها و چالش‌هایی را پیش‌روی صنعت فولاد قرار داده است؟
صنعت فولاد کشور در سال‌های اخیر روند رو به رشدی را در بخش بالادست و میانی زنجیره داشته است اما به‌رغم تمامی تلاش‌های صورت‌گرفته به علت نبود یا عدم اجرای مستمر برنامه‌های تدوین‌شده، به نظر می‌رسد برای تحقق ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴ با کمبودهایی روبه‌رو هستیم که نیاز به سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی دارد.
مسائلی همچون جانمایی‌های نادرست و ایجاد کارخانه‌های فولاد در مناطق خشک و مرکزی کشور، چالش تامین آب مورد نیاز، به‌روز نبودن برخی ماشین‌آلات حوزه‌های تولیدی و بالا بودن هزینه‌های تعمیرات از جمله چالش‌های این بخش است.
همچنین برای تحقق ۵۵ میلیون تن فولاد، نیاز به حدود ۱۶۰ میلیون تن سنگ آهن بوده که هم‌اکنون در حدود ۹۰ میلیون تن تولید وجود دارد و با در نظر گرفتن طرح‌های تولیدی آتی، بیش از ۳۰ میلیون تن کسری وجود خواهد داشت که این موضوع قطعاً با توجه به برخورداری از ذخایر مناسب کشور، اکتشافات جدید و سرمایه‌گذاری مناسب را می‌طلبد و به نظر می‌رسد با اجرای موارد فوق نیازی به واردات سنگ آهن نخواهد بود.
علاوه بر این، هزینه حمل‌ونقل مواد اولیه تولید فولاد به فولادسازها و پس از آن به صنایع پایین‌دستی مشکل‌ساز بوده که قطعاً با رشد قیمتی سوخت مصرفی از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای، در هزینه‌های تمام‌شده تولیدات، اثرات خود را به‌جای می‌گذارد که می‌باید توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ملی در بخش ریلی با رشد بیشتری مواجه باشد.
در این میان، تمامی صنایع فولاد کشور جهت تولید محصول خود به الکترودهای گرافیتی نیاز دارند و بیش از ۸۵ درصد فولاد خام در کشور ما با استفاده از کوره‌های قوس الکتریکی تولید می‌شود. از آنجا که نیاز اصلی این کوره‌ها الکترودهای گرافیتی است، تحریم‌کنندگان با تحریم گرافیت گلوگاه صنعت کشور را نشانه گرفتند.
همچنین تامین سایر مواد اولیه، قطعات و تجهیزات فرآیند تولید فولاد که بسیاری از آنها مانند مثال فوق در همین حد ضروری هستند در شرایط تحریم، چالش‌ها و تهدیدهای جدیدی را گریبان‌گیر صنعتی کرده است که تنوع تولید وسیعی داشته و حجم قابل توجهی از صادرات غیرنفتی و ارزآوری به کشور را به خود اختصاص می‌دهد.
فولادسازان در مقابل تحریم چه کارنامه‌ای را از خود ارائه دادند و چقدر می‌توان این نقش‌آفرینی در صنعت فولاد را از سوی آنها قابل قبول دانست؟
خوشبختانه فولادسازان کشور در برابر تحریم‌های اعمال‌شده در این صنعت از اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ تاکنون مقاومت کرده و در این مدت با بهره‌گیری از استراتژی‌های مدیریتی و برقراری ارتباطات گسترده بین صنعت و فناوری، موفق به تولید محصولات وارداتی در داخل کشور از جمله الیاف سرامیکی از جنس آلومینیوم سیلیکات برای بخش‌های حرارتی تولید فولاد، پوشش‌های الکترودهای گرافیتی برای کاهش مصرف الکترودها، سیمان نسوز پیشرفته با بهره‌گیری از فناوری نانو، پودر قالب‌های ریخته‌گری، یاتاقان‌های لغزشی بومی‌شده و بسیاری موارد دیگر با بهره‌گیری از دانش و تجربه شرکت‌های داخلی دانش‌بنیان شده‌اند. علاوه‌بر این تشکیل کنسرسیوم با مشارکت شرکت‌های خارجی، توسعه بازار و ورود به بازارهای صادراتی جدید، از دیگر استراتژی‌های فولادسازان در شرایط تحریم بوده است.
به‌رغم تحمیل فشارها و مشکلات متعدد ناشی از تحریم، فولادسازان توانستند با تبدیل کردن تهدید به فرصت، صنعت فولاد را رو به جلو حرکت داده و علاوه بر تامین نیاز داخل، بازارهای صادراتی خود را نیز حفظ کنند و آمارهای صادراتی در سال‌های اخیر نشان‌دهنده شکست دیواره تحریم فولادی بوده است.
در مجموع آمارهای منتشرشده از عملکرد صادراتی فولادسازان نشان‌دهنده افزایش تنوع سبد صادراتی فولاد کشور بوده و می‌توان ادعا کرد که اثرات تحریمی تا حد زیادی در صنعت فولاد خنثی شده‌اند و این صنعت آبدیده‌تر شده است.
