سرعت‌گیر نوسازی
تورم چگونه تامین مالی آزادراه‌ها را دچار مشکل کرده است؟
برآورد هزینه‌های نگهداری در آغاز پروژه
در قراردادهای مشارکت احداث آزادراه‌ها، موضوع نگهداری و بهره‌برداری از آزادراه‌ها پیش‌بینی شده است. به این ترتیب که در سال دوازدهم و سیزدهم حدوداً معادل ۲۰ درصد درآمد خالص دریافتی از ابتدای بهره‌برداری تا سال دوازدهم به این کار اختصاص پیدا کند. این رقم به حجم سرمایه‌گذاری مورد نیاز سرمایه‌گذار اضافه شده و مجدداً در جداول درآمد- هزینه قرار می‌گیرد.
در عمل چه رخ داده است؟
ظرف سال‌های اخیر افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها به رشد قابل توجه هزینه تمام‌شده بهسازی و روکش آسفالت منجر شده است. در واقع در این مدت رشد قابل توجهی در بهای قیر، نرخ سوخت ماشین‌آلات و افزایش حدودی بهای دستمزد به وجود آمده است که این موارد پارامترهای اصلی تعیین بهای روکش آسفالت هستند و این رشد قیمتی مانع از اجرای پروژه‌های بهسازی مطابق برنامه‌های اولیه شده است.
به عنوان مثال در سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ در قراردادهایی که مقرر نشده روکش آسفالت شوند، هزینه هر کیلومتر بهسازی آزادراه‌ها شامل لکه‌گیری، روکش دولایه آسفالت، خط‌کشی مجدد و کنترل ترافیک و شانه‌سازی مجدد بالغ بر ۴۵ میلیارد ریال با قیمت‌های روز فهرست‌بهای سازمان برنامه و بودجه به دست می‌آید. در این مثال اگر طول آزادراهی ۱۰۰ کیلومتر فرض شود، هزینه بهسازی کل آزادراه برابر ۴۵۰۰ میلیارد ریال خواهد بود. به عبارتی هزینه بهسازی این آزادراه ۱۰۰کیلومتری معادل ۴۵۰ میلیارد تومان می‌شود. این در حالی است که هزینه اولیه ساخت کل آزادراه در حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است، به عبارت دیگر هزینه بهسازی و روکش سال دوازدهم بیش از دو برابر هزینه احداث اولیه آزادراه می‌شود.
با این وصف چنانچه راه‌حل مناسبی برای تامین هزینه بهسازی آزادراه‌ها اندیشیده نشود به زودی کلیه آزادراه‌ها از حیز انتفاع خارج شده و خسارات جبران‌ناپذیری به سرمایه‌گذار یعنی دولت (وزارت راه و شهرسازی) و نهایتاً مردم زده خواهد شد. در جدول۱، قیمت مولفه‌های اثرگذار بر نرخ تمام‌شده بهسازی جاده‌ها به تفکیک در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۹۹ (فاصله ۱۲ساله) آورده شده که بررسی اجمالی این داده‌ها غیرکافی بودن هزینه در نظر گرفته‌شده در زمان احداث پروژه با نیاز فعلی را به خوبی به نمایش می‌گذارد.
رشد ۳۵ برابر افزایش هزینه بهسازی جاده‌ها
هزینه بهسازی آزادراه‌ها در سال جاری نسبت به سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ تقریباً ۲۵ تا ۳۵ برابر شده است. این در حالی است که اگر آزادراهی حدود ۱۲ سال قبل احداث شده باشد و هزینه روکش آن در سال دوازدهم برابر ۱۰ درصد کل قیمت احداث آزادراه منظور شده باشد، پس از طی این مدت در سال ۹۹ هزینه روکش و بهسازی معادل ۳۰ برابر قیمت پیش‌بینی‌شده در جداول درآمد-هزینه خواهد شد. در این میان نکته‌ای مهم خودنمایی می‌کند. اگر به جداول درآمد-هزینه آزادراه‌های مشارکتی نگاهی انداخته شود، مجموع درآمد خالص از ابتدای سال بهره‌برداری تا سال دوازدهم حدود ۱۰ درصد کل درآمد مجموع ۲۵ سال بابت اصل و فرع هزینه سرمایه‌گذاری است که از این مبلغ در سال دوازدهم معادل ۲۰ درصد برای هزینه بهسازی مجدد پیش‌بینی شده است. حال آنکه اگر ارزیابی فعلی قیمت آزادراه را حدود هر کیلومتر ۳۰ میلیارد تومان منظور کنیم، برای ۱۰۰ کیلومتر معادل سه هزار میلیارد تومان می‌شود که برای بهسازی و روکش مبلغی معادل ۳۰۰ میلیارد تومان (با احتساب ۱۰ درصد هزینه ساخت) یا به عبارتی ۶۰۰ میلیارد تومان (با احتساب ۲۰ درصد هزینه ساخت) نیاز است. در این میان اگر استهلاک نیز در نظر گرفته شود به‌طور متوسط حدود ۴۰۰ میلیارد تومان بودجه برای بهسازی و روکش آسفالت آزادراه ۱۰۰کیلومتری نیاز است. این در حالی است که سرمایه‌گذار تا پایان سال دوازدهم از محل عوارض به‌طور خالص کمتر از ۲۰۰ میلیارد تومان دریافت کرده است. بنابراین اگر قرار باشد سرمایه‌گذار در سال دوازدهم بتواند بهسازی و روکش آسفالت این جاده را اجرایی کند باید علاوه بر کل میزان عوارض ظرف این مدت، هزینه‌ای به همین میزان را نیز صرف کند تا در نهایت بتواند سرمایه‌اش (آزادراه) را حفظ کند.
راه‌حل نجات آزادراه‌ها از تخریب
۱- از آنجا که آزادراه‌ها بر اساس قانون مشارکت بخش خصوصی و بانک‌ها با دولت احداث شده‌اند، لازم است تا قیمت سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها با قیمت‌های فهرست بهای پایه و سازمان برنامه و بودجه و ضرایب قرارداد در هر سال تجدید ارزیابی شده و سهم هر یک از طرف‌های مشارکت در این ارزیابی مشخص و به سرمایه شرکت آزادراهی افزوده شود تا در نهایت سازمان مربوطه بتواند نسبت به نگهداری و تعیین نرخ عوارض و همچنین بهسازی در سال دوازدهم اقدام کند.
۲- در صورت اجرای بند ۱ پیشنهادی باید بهسازی آزادراه نیز به صورت قرارداد مشارکت و همان درصدها انجام شود زیرا ارزش افزوده در اثر بهسازی عاید تمام طرف‌های مشارکت می‌شود.
۳- با توجه به شرایط پیش‌آمده، به‌طور موقت تا تصویب قانون یا تدوین و تصویب و ابلاغ آیین‌نامه جدید برای رفع مشکلات موجود، وزارت راه نسبت به تحویل رایگان قیر برای روکش و نگهداری از آزادراه‌ها اقدام کند.
