ناظم بازارها
فروشگاه‌های زنجیره‌ای چگونه در تنظیم بازار نقش دارند؟
مطالعه تجربیات جهانی در کشورهای مختلف اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه حاکی از اثربخشی بیشتر سیاست‌های تنظیم بازار از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای نسبت به بخش سنتی است. ضمن آنکه در این فروشگاه‌ها، به‌دلیل استقرار سیستم متمرکز، امکان نظارت و بازرسی و رسیدگی به تخلفات و سوء‌استفاده‌های احتمالی آسان‌تر بوده و هزینه‌های کمتری در‌بر خواهد داشت. بدین‌روی، فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌توانند به‌عنوان ابزاری با قابلیت کنترل‌پذیری بالاتر در مدیریت بازار مورد توجه قرار گیرند.
نمایی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای
فروشگاه‌های زنجیره‌ای چه ماهیتی دارند؟ فروشگاه زنجیره‌ای به فروشگاهی گفته می‌شود که با بهره‌گیری مناسب از تجهیزات، تحت سرپرستی یک سازمان مرکزی و مدیریت یکپارچه با کارکردی منظم و مرتبط و فضایی مناسب می‌تواند بخش عمده‌ای از مایحتاج عمومی را با قیمت مناسب در ابعاد ملی، منطقه‌ای و محلی تهیه، تدارک و توزیع کند. فروشگاه‌های زنجیره‌ای نسبت به واحدهای صنفی خرده‌فروشی از آن جهت برتری دارند که در صورت استقرار فضا-مکانی مناسب، امکان ارائه انواع مختلف کالاها و خدمات را در فرصت‌های زمانی و مکانی مناسب دارا هستند، در نتیجه قدرت انتخاب خریداران بیشتر می‌شود و این موضوع در نوع خود سبب فروش بیشتر کالاهای تولیدی شده و عملاً موجب حمایت بیشتر از تولیدکنندگانی را فراهم می‌کند که کالا را با کیفیت بهتر و قیمت مناسب‌تر توزیع می‌کنند.
از طرف دیگر رفاه مصرف‌کنندگان را از طریق دسترسی آسان و کاهش هزینه‌های حمل‌و‌نقل مضاعف تامین می‌کنند. به این ترتیب مشاهده می‌شود که طرح گسترش استفاده از فروشگاه بزرگ و زنجیره‌ای در یک اقتصاد مبتنی بر بازار هم به حمایت بیشتر از مصرف‌کنندگان و هم به حمایت بیشتر از تولیدکنندگان کالاهای با کیفیت بالاتر و قیمت مناسب‌تر منجر می‌شود، به طوری که امکان انتخاب کالاها برای مصرف‌کنندگان بیشتر شده و از سوی دیگر حقوق مصرف‌کنندگان با خرید کالا از فروشگاه‌هایی که استانداردهای کیفی، بهداشتی و... در آن رعایت شده است، صورت می‌گیرد.
در مورد سابقه فروشگاه‌های زنجیره‌ای باید گفت که تاریخچه ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای به سبک امروزی به اواسط قرن نوزده میلادی و به کشور آمریکا برمی‌گردد؛ به طوری که اولین شعبه فروشگاه‌های زنجیره‌ای P&A در این کشور گشوده شد و پس از ۲۰ سال اولین فروشگاه عرضه اقلام متنوع (نسل اول سوپرمارکت‌های امروزی) در نیویورک گشایش یافت و پس از آن ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای به سرعت رو به افزایش نهاد و فروشگاه‌های زنجیره‌ای از خواربار و ارزاق به حوزه‌های دیگری از قبیل دخانیات، دارو و رستوران نیز اشاعه یافت. باید توجه داشت که در ابتدا دلیل اصلی اقبال فروشگاه‌های زنجیره‌ای در دنیا، تنوع زیاد کالا یا تعداد خدمات قابل ارائه نبوده، بلکه قیمت نسبتاً پایین کالاها در این فروشگاه‌ها موجب استقبال مصرف‌کنندگان از خرید در این فروشگاه‌ها بوده است. به همین دلیل فروشگاه‌ها برای حفظ مزیت رقابتی خود؛ یعنی قیمت پایین، مبادرت به ایجاد انبارها و شبکه‌های پخش و واحدهای بسته‌بندی کردند تا به این وسیله با یکپارچگی زنجیره تامین کالا توان کاهش هزینه‌ها و افزایش قدرت رقابت در قیمت را بیابند. همچنین از دیگر عواملی که باعث موفقیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای شده، امکان گردش خریداران در فروشگاه و خرید کالا با دیدن و انتخاب، گزینش مکان‌های مناسب و پر‌رفت‌و‌آمد و عدم تمایز بین خریداران را که موجب استقبال اقشار و طبقات پایین جامعه می‌شود می‌توان نام برد.
همان‌طور که اشاره شد یکی از مهم‌ترین مزیت‌های فروشگاه‌های زنجیره‌ای قیمت ارزان کالاها در این مکان‌ها بوده و بنابراین با توجه به گستردگی این فروشگاه‌ها کنترل هزینه‌ها حرف اول را در موفقیت آنها می‌زند. به طوری که راهکار هزینه پایین برای عموم فروشگاه‌های زنجیره‌ای کاربرد دارد و موفقیت در اجرای این راهکار نیازمند بهره‌گیری از مدیریت روز دنیا در این زمینه است که متاسفانه کشور ما از علم روز مدیریت بسیار فاصله گرفته است و این خطر وجود دارد که در صورت ایجاد و توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای و اداره آنها به شیوه سنتی نه‌تنها مزیتی برای مصرف‌کنندگان ایجاد نشود، بلکه با افزایش غیرقابل کنترل هزینه‌های چنین شرکت‌های گسترده‌ای، ناکارآمدی آنها به سرعت بروز کند و این شرکت‌ها را در آستانه ورشکستگی قرار دهد. در این راستا باید اشاره کرد که شکل‌گیری و توفیق فروشگاه‌های زنجیره‌ای به شکلی که در کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد نیازمند شرایط و لوازمی است که یکی از این شرایط داشتن اقتصاد آزاد و مبتنی بر بازار است.
بررسی تجربه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشورهای بلوک شرق سابق با کشورهایی با اقتصاد کنترل‌شده نشان می‌دهد، هیچ‌گاه نتوانستند به موفقیت‌های رقبای غربی خود دست یابند. بسیاری از این فروشگاه‌ها که عموماً شکل تعاونی نیز داشتند زیان‌ده بوده و صرفاً با حمایت‌های دولت سرپا نگه داشته می‌شدند. این نکته بسیار حائز اهمیت است چراکه با توجه به هزینه بالای ایجاد و اداره فروشگاه‌های زنجیره‌ای در صورتی که امکان و انگیزه رقابت وجود نداشته باشد عوارض ناکارآمدی و زیان‌دهی در این مجموعه‌ها به سرعت بروز می‌یابد. بنابراین نباید انتظار داشت که در شرایط موجود اقتصاد ایران فروشگاه‌های زنجیره‌ای امکان موفقیت چندانی داشته باشند.
شروط تقویت فروشگاه‌های زنجیره‌ای
در ایران پیدایش فروشگاه‌های زنجیره‌ای ناشی از سیاست‌های دولت بوده و حرکتی از بالا به پایین محسوب می‌شود. در این ارتباط باید گفت که رشد و بقای این فروشگاه‌ها نیز به شدت تابع عوامل پیدایش آنها بوده به طوری که چرخه حرکتی فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران به این شکل بوده است که ابتدا تحت تاثیر سیاست‌های دولت ایجاد شده و رشد سریع داشته و سپس رشد آنها کاهش یافته است. به طوری که سرمایه‌گذاری اولیه ضامن بقای آنان بوده و زمانی که این فروشگاه‌ها به حال خود رها شده‌اند، رقبای کوچک اما متعددی از قبیل فروشگاه‌های کوچک و سنتی با استفاده از تدابیری همچون کاهش قیمت‌ها، پایین نگه داشتن هزینه‌ها و... عرصه را بر رشد آنان تنگ کرده‌اند.
به عبارت دیگر، اتخاذ تدابیر لازم از سوی دستگاه‌های دولتی زمینه‌ساز پیدایش و رشد اولیه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران بوده اما دوام و رشد این بنگاه‌های اقتصادی نیازمند رقابتی بودن آنها، ارائه قیمت‌های مناسب، کاهش هزینه‌ها، مدیریت قوی و... است که متاسفانه با توجه به ماهیت دولتی این فروشگاه‌ها این موضوع امکان‌پذیر نیست.
به این ترتیب می‌توان گفت ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای جدید در راستای استفاده از ابزارها و روش‌های نوین توزیع کالا و مجهز به استانداردهای روز دنیا در کشور با توجه به مشکلات مربوط به فروشگاه‌های زنجیره‌ای کنونی به آسانی میسر نبوده و یکی از راه‌های تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری خارجی است. چراکه با توجه به کمبود منابع مالی در کشور امکان تامین مالی این پروژه‌ها بدون توسل به سرمایه‌گذاری در این زمینه به آسانی مقدور نیست.
تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای جدید با بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند نتایج مثبتی برای چابک‌سازی شبکه توزیع کالا و نوین‌سازی آن به همراه داشته باشد، اما این سوال نیز وجود دارد که اگر بخواهیم از سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه بهره‌مند شویم، روش مناسب استفاده از سرمایه‌گذاری خارجی با در نظر گرفتن مصالح اقتصادی و اجتماعی کشور چه روشی بوده و ما چگونه می‌توانیم با استفاده از این مهم علاوه بر تامین مالی برای ایجاد این قبیل فروشگاه‌ها به اهداف مهم‌تری از قبیل انتقال فناوری، روش‌های جدید مدیریتی، دانش فنی، مهارت‌ها و خلاقیت‌های نوین نیز دست یابیم.
باید به این موضوع اشاره کرد که با توجه به رتبه غیرقابل قبول کشور در شاخص فضای کسبوکار، ضرورت توجه به اقدامات لازم درخصوص ارتقای رتبه ایران در میان کشورهای مختلف با اقداماتی نظیر کاهش نرخ تورم، متوازن کردن بودجه دولت، شفافیت مالیاتی، سهولت انجام معاملات، ساده‌تر کردن رویه‌ها و فرآیندهای کاری، کاهش مداخلات دولت در اقتصاد، ساماندهی بازار کار، بهبود سرمایه اجتماعی، افزایش امنیت قضایی و ساده‌تر کردن رسیدگی به دعاوی و شکایات، الزامی به نظر می‌رسد. همچنین ابعاد نهادهای لازم و شفاف‌سازی و اصلاح قوانین با رویکرد تسهیل امور در تمامی عرصه‌های کسبوکار شامل همه مراحل مربوط به فعالیت‌های اقتصادی از مرحله شکل‌گیری تولید تا انحلال فعالیت، شرط لازم برای ترغیب مشارکت سرمایه‌گذاران خصوصی و خارجی است. بدیهی است مادامی که شاخص‌های کسبوکار در کشور در مقایسه با شاخص‌های سایر کشورها در وضعیت قابل قبول قرار نداشته باشد، مشارکت جدی سرمایه‌گذاران خارجی در ایران در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله توزیع ناممکن خواهد بود.
جایگاه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار
خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای، بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران و در نتیجه تشدید مشکلات اقتصادی نظیر افزایش بی‌رویه نرخ ارز، شتاب‌گیری تورم و کاهش قدرت خرید مردم، انتظارات تورمی و خرید کالا بیش از نیاز مصرفی توسط برخی مصرف‌کنندگان؛ لزوم اتخاذ تدابیر ویژه و اقدامات لازم برای انتظام بخشیدن به بازار کالا به‌خصوص رساندن میزان کالای مورد نیاز مصرف‌کنندگان به آنها با تاکید بر مولفه‌های کلیدی همچون لزوم رساندن کالا در زمان مناسب، قیمت مناسب و با کیفیت قابل قبول در شرایط فعلی را بیشتر نمایان می‌کند.
ضمن اینکه مواردی همچون خشکسالی سال جاری، افزایش نرخ ارز و اثرات منفی آن بر قیمت گوشت وارداتی، قاچاق دام زنده به کشورهای همسایه به دلیل قیمت و کیفیت مناسب‌تر آن، تغییر الگوی قاچاق دام از ورود به کشور به خروج از ایران به برخی کشورهای همسایه (برعکس شدن ماجرا در شرایط فعلی عمدتاً به‌دلیل افزایش نرخ ارز)، مدیریت نامناسب صادرات از جمله صادرات دام زنده از ایران به کشورهای همسایه، اهمیت مدیریت بیشتر بازار گوشت قرمز را دو‌چندان می‌کند.
مطالعه تجربیات جهانی در کشورهای مختلف اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه حاکی از اثربخشی بیشتر سیاست‌های تنظیم بازار از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای نسبت به بخش سنتی است. ضمن آنکه در این فروشگاه‌ها، به‌دلیل استقرار سیستم متمرکز، امکان نظارت و بازرسی و رسیدگی به تخلفات و سوء‌استفاده‌های احتمالی آسان‌تر بوده و هزینه‌های کمتری خواهد داشت. بدین‌روی، فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌توانند به‌عنوان ابزاری با قابلیت کنترل‌پذیری بالاتر در مدیریت بازار مورد توجه قرار گیرند.
به عنوان یک نمونه موفق در خصوص امکان برخورداری از ظرفیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار کالاهای حساس و ضروری می‌توان به تجربه فروشگاه وال‌مارت آمریکا در توزیع محصولات غذایی در مناطق کمتر برخوردار اشاره کرد که با همکاری وزارت کشاورزی این کشور، ایجاد بیش از ۳۰۰ فروشگاه جدید با هدف دسترسی آسان‌تر مردم این مناطق به محصولات غذایی با قیمت‌های مناسب تا پایان سال ۲۰۱۶ میسر شد. یا به عنوان یک نمونه دیگر می‌توان به تجربه سافال به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های تولید و توزیع محصولات غذایی به‌ویژه لبنیات در یکی از ایالت‌های هندوستان اشاره کرد. این شبکه که دارای بالغ بر ۴۰۰ شعبه فروشگاهی است در سال ۲۰۱۶ علاوه بر توزیع محصولات تخصصی خود، برای تنظیم بازار محصولات ضروری کشاورزی همچون سبزیجات و صیفی‌جات در شرایط بروز قیمت‌های تقویمی، کمک‌های گسترده‌ای به دولت با استفاده از شبکه در اختیار خود و پایش مستمر توزیع مویرگی صورت‌گرفته از طریق این شبکه انجام داد.
در همین ارتباط و در مورد تجربه ایران یعنی نقش موثر فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار گوشت قرمز به‌عنوان یکی از کالاهای اساسی و به‌منظور ممانعت از افزایش قیمت گوشت قرمز در بازار باید گفت بر اساس اطلاعات اخذ‌شده از دفتر برنامه‌ریزی، تامین، توزیع و تنظیم بازار وزارت صنعت، معدن و تجارت در حال حاضر به‌صورت میانگین در هر روز حدود ۱۱۰ تن گوشت گوسفندی گرم در استان تهران توزیع می‌شود. در خصوص سهمیه گوشت گوسفند گرم وارداتی از نوع تنظیم بازاری برای تهران باید گفت این سهم حدود ۳۰ درصد از کل سهمیه کل کشور (۳۳۰ تن روزانه) است. دلیل درنظر گرفتن این سهم برای تهران، ملاحظات سیاستگذاری از جمله تاکید بر عدم انتقال تقاضای تهران به سایر استان‌ها به‌دلیل جمعیت زیاد ساکن در آن، خارج کردن تقاضای بالای این شهر از بازار دام کشور و متعادل ساختن نرخ دام زنده است.
در مورد قیمت گوشت گوسفندی گرم تنظیم بازاری باید گفت این گوشت با قیمت تعزیراتی و با رعایت حاشیه سود مصوب حدود هشت درصد عرضه می‌شود. علت تفاوت قیمت انواع گوشت گرم گوسفندی تنظیم بازاری نیز به تفاوت قیمت تمام‌شده گوسفند گرم وارداتی از کشورهای مبدأ همچون استرالیا و آسیای میانه، اختلاف قیمت گوشت فله و بسته‌بندی‌شده و از همه مهم‌تر تفاوت قیمت فیله، راسته، ران، دست و... برمی‌گردد که بدیهی است.
در خصوص متولیان مربوط باید گفت این مهم با همکاری وزارت جهاد کشاورزی از طریق شرکت پشتیبانی امور دام کشور (متولی تامین) و وزارت صنعت، معدن و تجارت در شبکه خرد صورت می‌پذیرد. از کل رقم فوق که به سازمان میادین میوه و تره‌بار، فروشگاه‌های قصابی و فروشگاه‌های زنجیره‌ای توزیع می‌شود، باید گفت، بالغ بر ۶۰ تن آن (معادل ۶۰ درصد) از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌دست مصرف‌کننده می‌رسد. مهم‌ترین فروشگاه‌های دخیل در حوزه تنظیم بازار گوشت قرمز در مقطع کنونی شامل هایپراستار، هایپرسان، اتکا، شهروند، رفاه، سپه، افق کوروش، هفت و جانبو هستند.
نکته حائز اهمیت آن است که حدود ۲۰ تن از کل رقم مزبور به وسیله سه فروشگاه برتر تخفیفی توزیع می‌شود. در این میان اگرچه سهم سه فروشگاه تخفیفی در تامین گوشت موردنیاز مردم با توجه به تعداد شعب، امکانات و تجهیزات فروشگاهی متفاوت است، اما نقش پررنگ مجموع آنها در تامین گوشت موردنیاز مردم را نمی‌توان نادیده گرفت. به لحاظ آماری این سهم برای فروشگاه‌های تخفیفی به‌ترتیب عبارت است از: افق کوروش (۷۰ درصد اعم از شقه و نیم‌شقه)، هفت (۲۰ درصد به‌صورت بسته‌بندی) و جانبو (۱۰ درصد اعم از شقه و نیم‌شقه). اهمیت این فروشگاه‌ها در تنظیم بازار گوشت قرمز یا سایر محصولات اساسی زمانی روشن‌تر می‌شود که به این امر توجه داشته باشیم که تعداد شعب فروشگاه‌های تخفیفی کشور تا تاریخ ۱۹/ ۴/ ۱۳۹۷ بالغ بر ۱۷۸۴ شعبه بوده است و این تعداد فروشگاه‌ها می‌توانند نقش مهمی در توزیع مویرگی کالاهای اساسی و مدیریت بازار داشته باشند.
البته نباید از نظر دور داشت که مجموع گوشت قرمز مورد نیاز کشور در سال ۱۳۹۷ بر اساس برآوردهای انجام‌شده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، سالانه حدود ۹۳۳ میلیون تن (با احتساب ۱۶/ ۸۱ میلیون نفر جمعیت کشور و سرانه مصرف حدود ۵/ ۱۱ کیلوگرم سالانه و بدون در نظر گرفتن کاهش تقاضای گوشت به‌دلیل افزایش قیمت‌ها در برهه کنونی) است که فقط بخش کوچکی از آن (حدود ۱۱ درصد) از محل گوشت تنظیم بازاری و مابقی از طریق کشتار دام داخلی تامین می‌شود. اگرچه این سهم در حال حاضر ممکن است چشمگیر نباشد، اما باید توجه داشت این امر برای شرایط مقطعی حاضر طراحی شده و بدیهی است با توجه به مجهز بودن فروشگاه‌های زنجیره‌ای به زنجیره سرد ظرفیت این نوع فروشگاه‌ها در توزیع اقلام حساس و ضروری از جمله گوشت قرمز می‌تواند افزایش قابل توجهی داشته باشد.
در نهایت با توجه به نقش پررنگ فروشگاه‌های زنجیره‌ای به خصوص فروشگاه‌های تخفیفی در توزیع کالاهای اساسی با قیمت مصوب دولت، تسهیل فرآیندهای کسب‌وکاری در این نوع فروشگاه‌ها باید یکی از اولویت‌های اصلی تصمیم‌سازان و برنامه‌ریزان شبکه توزیع کالا در ایران قرار گیرد. ضمن اینکه همزمان تمهیداتی به‌عمل آید تا نسبت به ساماندهی واحدهای خرده‌فروشی سنتی به‌منظور بهره‌گیری از ظرفیت این واحدها در مدیریت بازار نیز اقدام لازم به عمل آید.
