خیز رشد
فولاد خوزستان در اقتصاد ایران چه نقشی ایفا می‌کند؟
صنعت فولاد از صنایع مادر هر کشور است و نقش کلیدی در چارچوب اقتصاد ملی، ستون فقرات و پایه تمامی فعالیت‌های صنعتی دارد که این مساله نشانگر تاثیر عظیم صنعت فولاد بر رشد و شکوفایی کشور نیز به‌شمار می‌آید. اشتغال‌زایی و جذب نیرو تنها بخشی از منفعت‌های صنعت فولاد است. مساله دیگری که حائز اهمیت است، صادرات فولاد است. صادرات فولاد می‌تواند منبعی برای تامین ارز خارجی باشد و بر اقتصاد کشور اثر مثبتی داشته باشد. علاوه بر این، باعث می‌شود صنعت فولاد در بازار جهانی رقابت کند و موجب رشد و شکوفایی شود. البته صادرات و رونق فولاد وابسته به تولید محصولات متنوع، استاندارد و با قیمت رقابتی است.
شرکت فولاد خوزستان بزرگ‌ترین عرضه‌کننده شمش فولاد در کشور و دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در کشور است. این شرکت با توجه به موقعیت جغرافیایی به لحاظ دسترسی به آب‌های آزاد، جاده‌های ترانزیتی و حمل‌ونقل ریلی، شرایط متفاوتی نسبت به سایر فولادسازان کشور دارد. از طرفی دسترسی مستقیم به حامل‌های انرژی شامل آب، برق و گاز که مهمترین مولفه‌های انرژی صنعت فولاد به‌شمار می‌آیند، باعث شده این صنعت به نگین درخشان منطقه تبدیل شود. این شرکت به‌طور مستقیم برای هشت هزار نفر ایجاد شغل کرده است و اگر به این تعداد، مشاغل غیرمستقیم را اضافه کنیم، شاغلان به رقم بیش از ۶۰ هزار نفر افزایش پیدا می‌کنند. افتخار این شرکت تولید محصولات باکیفیت و استاندارد جهانی است. صادرات بی‌وقفه سال‌های اخیر به اقصی نقاط جهان، شاهدی بر این مدعاست. البته صادرات شرکت فولاد در شرایطی به‌طور مستمر ادامه دارد که تحریم‌های ظالمانه شدیدتر و از طرفی فروش نفت کشور روند کاهشی به خود گرفت. اقبال مشتریان بین‌المللی به محصولات شرکت فولاد خوزستان، آن هم با وجود کشورهای CIS در منطقه، نشان از مرغوبیت کالای تولیدی این شرکت دارد.
مشتری‌مداری، سفارشی بودن و تحویل به‌موقع، پایبندی به اصول بازار و پشتیبانی از مهمترین مولفه‌هایی هستند که شرکت فولاد خوزستان را نسبت به دیگر رقبای بین‌الملل متمایز می‌کند. شعار محوری سال ۱۴۰۰ فولاد خوزستان «تکمیل زنجیره ارزش و تولید پایدار با تمرکز بر اجرای طرح‌های توسعه، ایمنی، محیط‌زیست و بهداشت محیط کار و ارتقای جایگاه سرمایه‌های انسانی» است و برنامه سالیانه تولید سال جاری، سه میلیون و ۸۰۰ هزار تن شمش فولاد پیش‌بینی شده است.
مسوولیت‌های اجتماعی فولاد خوزستان
در بحث مسوولیت‌های اجتماعی، این شرکت همواره پیشتاز عمل کرده است. در سال‌های اخیر حوادثی همچون سیل، زلزله و گرد و غبار، باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای مردم شد. شرکت فولاد خوزستان در ایامی که گذران معیشت برای هموطنان به سختی رقم می‌خورد با ارسال کمک‌های نوع‌دوستانه، تجهیزات موتوری سنگین و حضور مستقیم کارکنان، حمایت همه‌جانبه تا عادی شدن شرایط را ادامه داد. از طرفی انجام فعالیت‌های عمرانی، به ویژه در مناطق کم‌برخوردار در سال‌های اخیر سرعت بیشتر به خود گرفت. ساخت ورزشگاه مدرن شهدای فولاد که در رده الف جهانی طراحی و ساخته شد، یکی دیگر از نمودهای مسوولیت اجتماعی شرکت فولاد خوزستان بود، که به جوانان استان تقدیم شد. اعتقاد هیات‌مدیره و سهامداران شرکت بر این است که هرگونه فعالیتی که به آبادانی و رفع محرومیت در مناطق کم برخوردار منجر شود، علاوه بر اینکه موجب دمیدن روح امید و زندگی در میان اهالی منطقه می‌شود، باعث ایجاد رونق تولید مجموعه فولاد خوزستان هم خواهد شد.
در شرایط موجود کشور باید از صنایعی مانند فولاد که موجب پویایی اقتصاد کشور می‌شوند، حمایت ویژه کرد و راه را برای صادرات فولاد به کشورهای مختلف باز کرد. رونق صنعت کشتی‌سازی، خودروسازی، صنایع بسته‌بندی، سیستم حمل‌ونقل، صنایع مربوط به تولید و انتقال انرژی، ماشین‌آلات سخت، معدن و لوله و پروفیل ساختمانی در رشد و توسعه صنعتی و اقتصادی فولاد کشور بسیار تاثیرگذار است. مهمترین عامل موثر در تعیین قیمت فولاد، بهای ارز است. همچنین نوسان قیمت مواد اولیه، نسوز و مواد آلیاژی وارداتی نیز به نوسانات بهای ارز وابسته است. در عرصه بین‌المللی، ارز و بازار عرضه و تقاضا موجب افزایش قیمت فولاد و نوسان شدید آن شده است. صنایع مختلف به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از هم تاثیر می‌پذیرند به همین دلیل هم رونق و توسعه اقتصادی در هر یک از آنها می‌تواند باعث توسعه و رونق سایر صنایع وابسته شود. برای مثال با رونق صنعت ساختمان به‌طور ناخودآگاه مصرف و تولید فولاد هم افزایش خواهد یافت.
بررسی تاثیر صنعت فولاد و آهن در اقتصاد کشور، در ماه‌های اخیر به دلیل بحران‌ها و مشکلات متعدد به‌وجود‌آمده از جمله پاندمی کرونا، افزایش نرخ ارز، تحریم‌ها و سیاست‌های به‌کار‌گرفته‌شده شاهد معضلات زیادی بوده است. بسیاری از واحدهای تولیدی آهن و فولاد تعطیل و تولیدات کارخانه‌های بزرگ کاهش چشمگیری داشته است.
در چهار دهه اخیر در کشور بالغ بر ۱۵۰ میلیون تن فولاد خام تولید و ۲۰۰ میلیون تن فولاد مصرف شده است. این محصولات فولادی در ساخت ساختمان‌های مسکونی، کارخانه‌ها، راه‌های ارتباطی، انتقال انرژی و سیالات و... به‌کار گرفته شده‌اند. این مساله نشانگر تاثیر عظیم صنعت فولاد بر رشد و شکوفایی کشور است. موضوع روز صنعت فولاد کشور، حفظ محیط زیست و مصرف بهینه انرژی است. مساله حمل‌ونقل موضوع دیگری است که در افزایش بهره‌وری صنعت فولاد کشور حائز اهمیت است. به‌رغم فراهم بودن زیرساخت مناسب حمل‌ونقل در کشور به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی، به نظر می‌رسد بهره‌برداری مطلوب از آنها به ویژه در زمینه حمل‌ونقل ریلی انجام نشده و حمل و تخلیه فولاد را از معادن با مشکل روبه‌رو ساخته است.
نبود سیستم‌های تخلیه در واحدهای تولید فولاد، وجود سیستم‌های بارگیری سنتی در برخی از این واحدها و کمبود نیروی کشش (لوکوموتیو) از جمله دلایل پایین بودن بهره‌وری در این قسمت است. به‌طور کلی بسیاری از چالش‌هایی که مانع تحول صنعت فولاد در کشور می‌شوند، ناشی از تسلط کامل دولت بر بخش‌هایی است که در ارتباط مستقیم با این صنعت قرار گرفته‌اند و کارآمد نبودن سیستم دولتی در این زمینه و رویکردهای غیراصولی بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌های مورد نیاز مشکلاتی را فراهم می‌آورد. چنانچه کشور به دنبال تحقق توسعه صنعتی از سوی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی است، انتظار می‌رود پیش از آن، زیرساخت‌های لازم در این بخش فراهم شود و تحولی اساسی در ساختار دولتی حاکم بر صنعت فولاد ایجاد شود.
عمده‌ترین مواد اولیه مورد نیاز فولادسازان شامل سنگ‌آهن، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی است. این مواد در دست جریان یا گروه خاصی نیست که مدیریت کردن آن چالش‌های اساسی به همراه داشته باشد. تنها با تصمیم‌گیری منطقی و کارشناسی و حمایت دولت از کل زنجیره، مشکل تامین مواد اولیه قابل حل است. در حال حاضر با توجه به ظرفیت‌های موجود در زنجیره فولاد، این ظرفیت‌ها به جز در حوزه اکتشاف و استخراج، در سایر حلقه‌ها مطابق طرح جامع فولاد است و چون آن حوزه تاثیر مستقیمی بر رشد و توسعه کشور دارد، باعث افت شاخص تولید ناخالص داخلی می‌شود. شرکت فولاد خوزستان به منظور تکمیل زنجیره ارزش (از معدن تا نورد) اقدام به احداث و راه‌اندازی کارخانه گندله‌سازی شهید سلیمانی در سناباد کرده است. در سال‌های گذشته نیز علاوه بر راه‌اندازی شرکت فولاد شادگان، مالکیت ۶۸درصدی این شرکت را از آن خود کرد. از طرفی در بحث اکتشافات معدنی ورود کرده است. در بخش صنایع پایین‌دست و نیز پیرو مذاکراتی که با وزارت رفاه انجام شده، به دنبال تملک سهام شرکت فولاد اکسین است.
راه مقابله با تحریم‌ها
حمایت دولت از صادرات فولاد، بومی‌سازی و کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان در انتقال دانش به روز دنیا برای کل زنجیره فولاد از مهمترین راهکارهای مقابله با تحریم‌ها در این حوزه است. ایران در سال ۱۳۹۸ در رتبه دهم تولیدکنندگان فولاد جهان قرار گرفت. در شرایط تحریم نیاز به همبستگی بیشتر، اتکا و توجه به توانمندی‌های داخلی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. شرکت فولاد خوزستان برای خنثی‌سازی اثر تحریم‌ها اقدام به تشکیل کمیته بومی‌سازی در سطح عالی مدیران کرد. حمایت از تولیدکنندگان تجهیزات مرتبط با صنعت فولاد، عقد قرارداد با دانشگاه، حمایت کامل از پایان‌نامه‌های دانشجویی مرتبط با صنعت فولاد، در سطح کارشناسی ارشد و دکترا و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بخشی از فعالیت‌های انجام‌شده کمیته بومی‌سازی هستند.
طی این سال‌ها، فولاد خوزستان موفق شده است ۲۵ هزار قطعه کاربردی در صنعت فولاد را بومی‌سازی کند. افتخاری که باعث تبلور غرور ایرانی در سطح بین‌الملل می‌شود. از طرفی راه دیگر مقابله با تحریم‌ها، تکمیل طرح‌های سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی قریب‌الوقوع کارخانه‌های جدیدی در صنایع آهن و فولاد ایران، افزایش تولید برای دستیابی و تحقق برنامه‌های پیش‌بینی‌شده و توجه اساسی به فرصت‌ها و ریسک‌های محتمل بر بازار داخل و خارج فولاد است. به همین منظور، طرح‌هایی همچون اجرای پروژه احداث کارخانه زمزم ۳، احداث پست برق ۴۰۰ کیلوولت، اجرای پروژه کارخانه فولادسازی شادگان و اجرای فاز دوم کارخانه گندله‌سازی شهید سلیمانی (سیمیدکو)، بخشی از پروژه‌های در دست اقدام شرکت فولاد خوزستان هستند.
روند تولید پایدار شرکت فولاد خوزستان در سال‌های اخیر، به‌رغم مسائل و مشکلات متفاوت که هر کدام به تنهایی می‌توانست به کاهش تولید منجر شود، در حرکتی جهادی حفظ شده است. برنامه تولید زیر‌سقفی فولاد خوزستان ۳/ ۸ میلیون تن در سال است. این میزان از تولید تا به امروز مطابق زمان‌بندی محقق شده است. از طرفی با توجه به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ مهمترین اصل در راه‌اندازی کارخانه گندله‌سازی شهید سلیمانی (سیمیدکو)، تامین مواد اولیه فولادسازان کشور است، در واقع راه‌اندازی این کارخانه، تکمیل زنجیره ارزش از معدن تا نورد را به همراه دارد. این کارخانه در مجموع با ظرفیت پنج میلیون تن کنسانتره و گندله به دست توانمند متخصصان داخلی طراحی و ساخته شده است و فاز اول آن با ظرفیت تولید ۲/ ۵ میلیون تن گندله در سال به بهره‌برداری رسید. هم‌اکنون این شرکت سالانه ۲/ ۵ میلیون تن کنسانتره نیز تولید می‌کند.
انتظار داریم دولت به سهم خود، به وظیفه حمایت از بخش خصوصی و نظارت عمل کند. در سال‌های اخیر، بحث قیمت‌گذاری دستوری باعث شده ثبات بازار با نوساناتی همراه شود که چنین شرایطی علاوه بر ایجاد تلاطم در بازار، باعث تحمیل قیمت‌های گزاف به مصرف‌کننده نهایی می‌شود. بهترین ابزار کنترل بازار، ارائه کامل محصولات زنجیره فولاد، شامل مواد معدنی، فولاد و محصولات نوردی، در بورس کالا است. استمرار صادرات، ضامن حفظ بازارهای بین‌الملل و رقابت‌پذیری با دیگر شرکت‌های تولیدکننده محصولات فولادی است. ایجاد سازوکار و تدوین برنامه استراتژیک از سوی دولت که در آن نیاز بازار داخل مشخص شده باشد، باعث می‌شود تولیدکنندگان، برنامه مشخصی برای تامین بازار داخل و صادرات پیش‌بینی کنند.
فهرست برخی چالش‌ها
زنجیره فولاد ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. از جمله چالش‌های ساختاری این زنجیره می‌توان به عدم توازن زنجیره، ابهام در تحقق برنامه‌های توسعه صنعت فولاد، عقب‌ماندگی در زمینه اکتشافات معدنی و چالش تامین مواد اولیه، فراهم نبودن زیرساخت‌ها (تامین آب، بنادر، راه‌آهن و...)، ساختار معیوب تعیین قیمت حامل‌های انرژی، بهره‌وری پایین، بی‌توجهی به ارتقای فناوری و فقدان سامانه‌های آماری و اطلاعاتی جامع در زنجیره فولاد اشاره کرد. برای مثال بر اساس ظرفیت‌های ایجادشده در کشور و همچنین طرح‌های قابل تحقق در سال ۱۴۰۴، زنجیره فولاد کشور با چالش تامین سنگ‌آهن، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی روبه‌رو خواهد شد که میزان کسری سنگ‌آهن مورد نیاز زنجیره نسبت به سایر حلقه‌ها نگران‌کننده‌تر است. همچنین برای دستیابی به اهداف چشم‌انداز ۱۴۰۴ در زنجیره فولاد لازم است تا ۵/ ۲ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری برای تکمیل زنجیره و ۵/ ۹ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری برای تکمیل زیرساخت‌های مورد نیاز اعم از معادن، انرژی، حمل‌ونقل، بنادر و... انجام شود.
یکی دیگر از چالش‌های زنجیره فولاد، تنظیم بازار فولاد کشور است. با توجه به شرایط تحریم و نوسانات نرخ ارز در سال‌های اخیر، دولت مداخلات گسترده‌ای برای تنظیم بازار فولاد کشور انجام داده است.
مداخله دولت برای تنظیم بازار فولاد به‌طور عمده از طریق ستاد تنظیم بازار و صدور بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های مختلف بوده که مجموعه سیاست‌های تنظیم بازار دولت منفعتی به مصرف‌کنندگان نهایی کالاها (مردم) نرسانده است و موجب ایجاد رانت، فساد و رونق واسطه‌گری در بازار شده است. سیاست‌های مداخله قیمتی دولت در بازار محصولات زنجیره فولاد موجب شده تا شکاف قیمتی قابل توجهی میان قیمت‌های داخلی و جهانی ایجاد شود که این مساله به همراه کاهش ارزش ریال باعث شده تا جذابیت صادرات افزایش یابد. رشد صادرات محصولات مختلف زنجیره فولاد به همراه کاهش عرضه داخلی، دولت را به سمت کنترل صادرات و وضع عوارض صادراتی برای مواد معدنی و فلزی سوق داد. به‌طوری که اقدامات زیر که عمدتاً برخلاف قوانین و مقررات جاری کشور هستند و با مصوبه ستاد تنظیم بازار برای کنترل قیمت‌ها و حفظ توازن زنجیره، قابلیت اجرا پیدا کرده‌اند:
۱- قیمت‌گذاری محصولات مختلف زنجیره ارزش فولاد برای عرضه در بورس کالا
۲- الزام تولیدکنندگان عمدتاً بزرگ به عرضه ماهیانه شمش و محصولات فولادی در بورس کالا به میزان مشخص
۳- ایجاد محدودیت‌های مختلف برای صادرات واحدهایی که سهم تعیین‌شده توسط دولت را در بورس کالا عرضه نکرده‌اند (اجرای این بند در بازه‌های زمانی مختلف از سال ۱۳۹۷ تاکنون به صورت مستمر و منظم نبوده است).
۴- ابطال معاملات بورس کالا
۵- ممنوعیت صادرات توسط بازرگانان و محدود کردن صادرات صرفاً به تولیدکنندگان
۶- وضع عوارض صادراتی ۲۵درصدی برای سنگ‌آهن، کنسانتره و گندله
تعداد بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره از سوی ستاد تنظیم بازار موجب ایجاد بوروکراسی پیچیده و ابهام‌های متعدد در تنظیم بازار زنجیره فولاد شده و تصمیمات خلق‌الساعه و غیرکارشناسی، آینده این صنعت را با مخاطراتی روبه‌رو کرده است. بررسی آمار و اطلاعات ارائه‌شده از سوی شرکت بورس کالا و گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره نه‌تنها موجب عرضه کالا در بازار داخلی و تامین پایدار نیاز زنجیره نشده، بلکه در برهه‌هایی قیمت فولاد و محصولات فولادی به بیش از ۱۲۰ درصد قیمت‌های جهانی نیز رسیده است.
