بارقه‌های امید
تولیدکنندگان فولاد چه عملکردی داشتهاند؟
مروری بر کارنامه تولیدکنندگان فولادی در ۱۰ ماه ابتدای سال جاری به روایت آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت حکایت از آن دارد که تولید فولاد خام با حدود هفت درصد رشد در این مدت نسبت به مدت مشابه سال قبل، به ۲۳ میلیون و ۷۸۴ هزار تن رسیده است که البته در کنار آن، تولید فولاد خام نیز با ۳/ ۷ درصد رشد به ۲۰ میلیون و ۹۴۹ هزار تن رسیده است. از سوی دیگر، بر اساس آمارهای بین‌المللی، جمهوری اسلامی ایران در تولید فولاد، پس از ازبکستان و مولداوی که تولید ناچیزی هم دارند، جایگاه سوم جهانی را از نظر «رشد» به دست آورده است؛ به نحوی که مجموع تولید شمش فولاد ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی به بیش از ۲۹ میلیون تن رسیده است که بر همین اساس، کشورمان در همین حال در سال گذشته، عنوان «دهمین تولیدکننده فولاد» را به دست آورده است.
در این میان، انجمن جهانی فولاد با انتشار تصویری از وضعیت تولید فولاد در سال گذشته میلادی، اعلام کرده متوسط رشد تولید ۶۴ کشور عضو این نهاد، در ۱۲ ماه سال قبل معادل منفی ۹دهم درصد بوده و به یک میلیارد و ۸۲۹ میلیون تن رسیده؛ در حالی که تولید سال ۲۰۱۹ میلادی آن به یک میلیارد و ۸۴۶ میلیون تن رسیده بود.
در همین حال تولید فولاد ایران در سال ماقبل میلادی به ۶/ ۲۵ میلیون تن رسیده بود که بر اساس برآوردها و آمارهای رسمی نهادهای معتبر، در سال ۲۰۲۰ میلادی با رشد ۴/ ۱۳درصدی به ۲۹ میلیون و ۳۰ هزار تن رسیده است که در این راستا، یکی از مهم‌ترین دلایل رشد تولید در این بخش از صنایع معدنی کشور را می‌توان به توسعه طرح‌های فولاد با مشارکت بخش خصوصی و با راهبری سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) نسبت داد.
از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران مطابق با رده‌بندی انجمن جهانی فولاد، در جایگاه دهم تولید طی سال ۲۰۲۰ میلادی ایستاده است که بر اساس برآوردها، تولید آن بالاتر از اوکراین، ایتالیا و مکزیک است؛ ضمن اینکه پیش از ایران نیز، برزیل با تولید ۳۱ میلیون‌تنی، در رتبه نهم قرار گرفته است. همچنین طی مدت مورد بررسی، مصر نیز با تولید ۲/ ۸ میلیون‌تنی همین میزان رشد را تجربه کرده و از سوی دیگر، ازبکستان با رشد ۶/ ۴۲درصدی و مولداوی با افزایش ۷/ ۱۸درصدی به عنوان دو کشور عضو CIS در طول دوازده ماه سال گذشته به ترتیب ۹۵۰ هزار و ۴۶۵ هزار تن، فولاد خام تولید کردند.
رشد تولید ۱۹درصدی ایران در ماه پایانی ۲۰۲۰
اما نکته حائز اهمیت در نقش‌آفرینی شرکت‌های فولادی در اقتصاد ایران، ارزآوری است که آنها با توجه به شرایط تحریمی و عدم دسترسی ایران به برخی منابع حاصل از فروش نفت خود از یک‌سو و کاهش حجم فروش نفت و به‌تبع آن درآمدهای نفتی، توانسته‌اند بار اصلی ارزآوری برای کشور را به دوش کشیده و تامین‌کننده نیازهای ارزی کشور باشند. بر این اساس، ایران در ماه پایانی سال گذشته (دسامبر) نیز با رشد ۲/ ۱۹درصدی، افزون بر ۶/ ۲ میلیون تن انواع شمش فولاد تولید کرده است و این در حالی است که متوسط رشد تولید ماه دسامبر گذشته ۸/ ۵ درصد اعلام شده است؛ ضمن اینکه تولید کل اعضای انجمن جهانی فولاد در ماه مورد اشاره به ۸/ ۱۶۰ میلیون تن رسیده است.
صادرات فولاد شرکت‌های بزرگ، روند صعودی گرفت
بر اساس هدف‌گذاری‌های صورت‌گرفته، صادرات فولاد شرکت‌های بزرگ فولادی اعم از شمش و محصولات فولادی، پس از کاهش چندماهه ناشی از تحریم‌ها، در ماه آذرماه سال جاری، روند صعودی به خود گرفت که این خود روندی نویدبخش است. آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که مجموع صادرات شمش و محصولات فولادی شرکت‌های بزرگ فولادی در ماه آذر ۹۹ به ۷۲۱ هزار و ۳۸۷ تن رسیده است که حکایت از افزایش ۳۵درصدی تولید دارد.
صادرات ۷/ ۴ میلیون‌تنی شرکت‌های بزرگ فولادی طی ۹ ماه
همچنین شرکت‌های بزرگ از ابتدای طی ۹ ماه امسال، به‌رغم تحریم‌های چندوجهی آمریکا علیه صنعت فولاد ایران، اما شرکت‌های بزرگ، چهار میلیون و ۷۶۸ هزار و ۴۷ تن شمش و انواع محصولات فولادی صادر کرده‌اند؛ هر چند که در مقایسه با میزان صادرات سال گذشته، ۱۳ درصد کاهشی بود که نشان از تامین نیاز تولیدکنندگان و صنایع پایین‌دستی داخلی داشته است؛ چراکه برخی بخش‌ها همچون لوازم خانگی از رشد تولید بسیار بالایی برخوردار بوده‌اند.
آمار ۱۰ ماه سال ۱۳۹۹ حوزه فولاد، متفاوت‌تر از قبل
طی ۱۰ ماه سال ۱۳۹۹، اما تولیدکنندگان محصولات فولادی از وضعیت بهتری نسبت به قبل برخوردار شدند و آن‌گونه که پیش از این در این متن اشاره کردم، میزان تولید در ۱۰ ماه نسبت به ۹ ماه روند بهتری داشته است؛ به نحوی که بر اساس آمارهای رسمی ایمیدرو، میزان تولید شمش و محصولات فولادی کشور ۱۱ درصد افزایش یافته است؛ ضمن اینکه از ابتدای فروردین تا پایان دی‌ماه امسال نیز، ۲۵ میلیون و ۳۶۲ هزار تن شمش اعم از بیلت، بلوم و اسلب تولید شده است که این رقم در مدت مشابه سال گذشته، ۲۲ میلیون و ۸۷۳ هزار تن بوده است و بنابراین روند خوبی را می‌توان برای تولیدکنندگان فولادی متصور شد.
همچنین میزان تولید محصولات فولادی اعم از تیرآهن، میلگرد، ناودانی، نبشی، انواع ورق و... در کشور طی ۱۰ ماه امسال، ۱۸ میلیون و ۳۵۴ هزار تن بوده است و میزان تولید این محصولات در کشور طی مدت مشابه سال گذشته، ۱۶ میلیون و ۵۹۵ هزار تن را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، برآوردهای آماری حکایت از آن دارد که میزان تولید آهن اسفنجی نیز با رشد هشت‌درصدی طی ۱۰ ماه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۲۳ میلیون و ۶۸۷ هزار تن بوده، به ۲۵ میلیون و ۵۵۴ هزار تن رسیده است.
اما این تمام ماجرای تولیدکنندگان محصولات فولادی و تلاش‌های آنها برای تولید و ارزآوری نیست، بلکه طی ۱۰ ماه امسال مجموع صادرات شمش، محصولات فولادی و آهن اسفنجی به بیش از ۱/ ۸ میلیون تن رسید که از این میزان، صادرات شمش «پنج میلیون و ۱۳۶ هزار تن»، محصولات فولادی «دو میلیون و ۳۷۳ هزار تن» و آهن اسفنجی «۶۶۶ هزار تن» بوده است.
از سوی دیگر، این رقم در مقایسه با رقم صادرات مدت مشابه سال گذشته (پنج میلیون و ۸۲۱ هزار تن شمش، دو میلیون و ۹۸۴ هزار تن انواع محصولات فولادی و ۸۸۶ هزار تن آهن اسفنجی)، به ترتیب ۱۲، ۲۰ و ۲۵ درصد کاهش داشت.
همچنین، از ابتدای فروردین تا پایان دی‌ماه، پنج هزار تن «شمش» و ۸۰۰ هزار تن «انواع محصولات فولادی» وارد شد که در مقایسه با رقم واردات مدت مشابه سال گذشته که سه هزار تن شمش و ۳۹۶ هزار تن انواع محصولات فولادی بوده است، به ترتیب ۶۷ و ۱۰۲ درصد افزایش‌یافته است.
به هر حال سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران رویکرد اصلی خود را از سال‌های گذشته برای اجرای طرح‌ها، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های توسعه‌ای قرار داده است؛ به‌طوری که طی این سال‌ها، برای بیش از ۴۰ طرح در بخش معدن و صنایع معدنی فراخوان داده شده و در قالب روش‌های مختلف، از جمله واگذاری راهبری، مشارکت، تشکیل شرکت پروژه جدید، استخراج و فروش و...، سرمایه‌گذار جذب کرده و طرح‌ها را به سرانجام رسانده است.
بخشی از این تجربه موفق، در شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران حاصل شد که می‌تواند برای طرح‌های آتی اجرایی شود. به عنوان مثال، کارخانه‌هایی که راهبری آنها به بخش خصوصی واگذار شد، بهره‌وری‌شان به‌طور قابل ملاحظه‌ای بالا رفت و حتی در برخی موارد، تولید به دو برابر رسید. طراحی جذب سرمایه‌گذار در بخش معدن نیز انجام شده و درصدد هستیم همین روند را برای جذب بیشتر سرمایه‌گذاران در این بخش گسترش دهیم. همچنین در طرح احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک‌مقیاس بسترسازی‌های مناسبی ایجاد شده و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی استقبال کردند. راهکار دیگر جذب سرمایه‌گذاری، استفاده از پتانسیل‌های بورس از جمله صندوق‌های پروژه‌ها و شرکت‌های سهامی عام پروژه (به عنوان اقدامی جدید) است تا طرح‌های مختلف را از طریق بورس تامین مالی کنیم.
در این زمینه، درخواست پذیرش نخستین شرکت سهام عامی پروژه اخیراً در شرکت فرابورس ثبت شد. در مرحله نخست، این شرکت شش هزار میلیارد تومان افزایش سرمایه خواهد داشت. ما در کل زنجیره مواد معدنی از اکتشاف تا فرآوری آماده مشارکت با بخش خصوصی هستیم و از طریق فراخوان به این کار اقدام می‌کنیم. برگزاری فراخوان، این فرصت را ایجاد می‌کند تا بخش خصوصی به حوزه‌ای که برایش جذاب است، وارد شود و طرح را اجرایی کند.
از سوی دیگر، ایمیدرو در راستای تحقق هدف کلان دولت و وزارت صنعت، معدن و تجارت؛ به عنوان بازوی توسعه‌ای کشور در بخش معدن و صنایع معدنی، بحث ایجاد ارزش افزوده در زنجیره فولاد را طی سالیان قبل تاکنون، در دستور کار قرار داده است که البته این رویکرد با تمرکز بر توسعه بخش پایین‌دست حوزه فولاد شکل گرفت که احداث و راه‌اندازی چندین طرح آهن اسفنجی و فولادسازی در نقاط مختلف کشور، گواه این ادعاست.
به هر حال، آنچه در چشم‌انداز ۱۴۰۴ برای زنجیره فولاد برنامه‌ریزی کرده‌ایم، دستیابی به ظرفیت تولید ۵۵ میلیون تن شمش فولاد است. در واقع، بر اساس پایش‌های در حال انجام، رسیدن به این ظرفیت شدنی است؛ اگرچه تحریم روندها را هم کند کرده است؛ به این معنا که تحریم به‌طور قطع بر اجرای طرح‌ها تاثیر می‌گذارد و این مساله، روند اجرای طرح‌ها را با تاخیر مواجه ساخته و روند فعالیت‌ها با سرعت کمتری انجام می‌شود. اما نکته این است که طی این مدت، روش‌های جدیدی را برای اجرای طرح‌ها پیدا کرده‌ایم و خوشبختانه طرح‌ها متوقف نشده است. پیش از این نیز تنوع تامین مالی را جایگزینی برای منابع خارجی کرده‌ایم. به عبارت دیگر، تحریم باعث شد که همه تلاش کنند از حداکثر توان داخلی استفاده شود. در این زمینه، سازماندهی مناسبی در ایمیدرو از سال گذشته انجام شده و برای امسال، بومی‌سازی ۵۰۰ میلیون دلار قطعات و تجهیزات در زنجیره معدن و صنایع معدنی هدف‌گذاری کرده‌ایم.
در این میان حمایت از بومی‌سازی و توان تولید داخلی، جزو اقداماتی بوده که مورد توجه زیادی قرار گرفته است. ایمیدرو همچنین با هدف ایجاد بانک اطلاعاتی جامع در زمینه توانمندی‌ها و نیازمندی‌های بخش معدن و صنایع معدنی کشور و برقراری ارتباط موثر بین سازندگان و مصرف‌کنندگان، اقدام به راه‌اندازی سامانه بومی‌سازی زنجیره آهن و فولاد ایران کرده است. ضمن اینکه از دیگر استراتژی‌های ایمیدرو، رشد صادرات با ارزش افزوده بالا در زنجیره فولاد است، به نحوی که به این نکته توجه شده که مفهوم خام‌فروشی با اجرای طرح‌های توسعه‌ای کمرنگ می‌شود و هرچه بتوانیم زنجیره ارزش توسعه معادن را توسعه دهیم، از این مفهوم فاصله گرفته‌ایم. ایمیدرو به عنوان یک سازمان توسعه‌ای، با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، هر سال طرح‌های جدیدی را راه‌اندازی کرده است.
آمارهای ایجاد ظرفیت در مواد معدنی نیز این واقعیت را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، در سال ۹۲، در زنجیره فولاد، ظرفیت تولید شمش ۵/ ۲۲ میلیون، کنسانتره ۷/ ۲۸ میلیون، گندله ۲۲ میلیون و آهن اسفنجی ۶/ ۱۹ میلیون تن بود که این ظرفیت‌ها به ۵/ ۳۷ میلیون تن شمش، ۶/ ۵۷ میلیون تن کنسانتره، ۶/ ۴۷ میلیون تن گندله و ۳/ ۳۵ میلیون تن آهن اسفنجی در سال ۹۸ افزایش یافت.
در نهایت اکنون، با راهبری ایمیدرو؛ افزایش دوبرابری تولید در زنجیره فولاد طی سال‌های ۹۲ تا ۹۸ رقم خورده است؛ به این معنا که بهره‌برداری از طرح‌های مختلف زنجیره فولادی در کشور سبب شد تا افزایش ظرفیت و تولید در زنجیره فولاد رقم بخورد.
برآوردها حکایت از آن دارد که میزان ظرفیت‌سازی و تولید واقعی در زنجیره فولاد طی سال‌های ۹۲ تا پایان ۹۸ رشد ۶۶ تا حدود ۱۰۰درصدی داشته و طی این مدت، افزایش ظرفیت تولید گندله ۱۱۶درصدی و کنسانتره سنگ‌آهن حدود ۱۰۰درصدی تجربه شده است.
به موازات آن، تولید گندله در سال ۹۲ معادل ۲۰ میلیون تن بوده که در سال ۹۸ به معادل ۴۱ میلیون تن رسیده، ضمن اینکه تولید آهن اسفنجی در سال ۹۲ معادل ۱۵ میلیون تن بوده که در سال گذشته به ۲۷ میلیون تن رسیده است؛ این در حالی است که تولید کنسانتره در سال ۹۲، معادل ۲۳ میلیون تن بوده که به ۴۷ میلیون تن در سال ۹۸ رسیده است؛ اما در مجموع تولید فولاد خام در سال ۹۲ معادل ۱۶ میلیون تن بوده که در سال قبل، به ۲۷ میلیون تن رسیده است.
همچنین عملکرد ۹ ماه تولید شرکت‌های بزرگ با راهبری ایمیدرو حکایت از آن دارد که تولید شمش فولاد به ۱/ ۱۷ میلیون تن رسیده که رشد هشت‌درصدی را تجربه کرده؛ ضمن اینکه تولید گندله به ۵/ ۳۴ میلیون تن رسیده که رشد ۱۱درصدی را به ثبت رسانده است.
از سوی دیگر، تولید کنسانتره آهن با رشد شش‌درصدی به ۵/ ۳۷ میلیون تن رسیده؛ ضمن اینکه تولید محصولات فولادی با رشد پنج‌درصدی به ۲/ ۱۱ میلیون تن و آهن اسفنجی با رشد ۹درصدی به ۳/ ۲۳ میلیون تن رسیده است. همچنین شرکت‌های فولاد مبارکه و خوزستان تولید شمش مورد نیاز در ورق‌های API را عملیاتی کرده‌اند و در اختیار فولاد اکسین برای تولید ورق‌های API قابل مصرف در صنایع نفت و گاز قرار دادند که این اقدامات زمینه‌ساز افزایش درآمد، اشتغال‌زایی فراگیر و توسعه صادرات در حوزه فولاد شده است. اما اگر بخواهیم اقدامات برجسته در صنعت فولاد را هم یادآور شویم، تولید الکترود گرافیتی به میزان ۱۵ هزار تن برای نخستین‌بار در کشور رخ داده است؛ ضمن اینکه طرح جامع فولاد نیز عملیاتی شده و در ذیل آن، توسعه اکتشافات در مساحتی بالغ بر ۶۵۰ هزار کیلومترمربع، احیا و فعال‌سازی معادن کوچک با هدف تامین خوراک واحدهای فولادی، سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ تحت نظارت ایمیدرو با تمرکز بر «تحقق هدف تولید ۵۵ میلیون تن فولاد»، افزایش سرمایه شرکت‌های فولاد مبارکه، ملی مس، فولاد خوزستان، گل‌گهر و چادرملو نیز صورت گرفته است.
از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری بیش از ۸/ ۴ میلیارد یورو و ۵/ ۴۰ هزار میلیارد تومان برای برنامه‌های توسعه‌ای خارج از چشم‌انداز تولید ۵۵ میلیون تن صورت گرفته است. در نهایت، پروژه‌های بزرگ کشور همچون طرح‌های فولادی با مقیاس‌های بین‌المللی یا طرح‌هایی که بسته مالی بزرگی نیاز دارند، در صورت برگشت برجام، می‌توانند تامین مالی شوند و از بسته‌های مالی بین‌المللی در این حوزه استفاده کنند.
در این میان اقدام دیگری که قابل انجام است، افزایش مبادلات تجاری بین‌المللی است که می‌توانیم هم از نظر تامین مالی و هم از نظر صادرات محصول، فعالیت ثمربخش‌تری داشته باشیم؛ همچنین در حوزه دانش فنی نیز می‌توانیم از طریق قراردادهای مشخص با صاحبان دانش فنی در کشورهای مختلف، به بخشی از دانش فنی مورد نیاز کشور دست پیدا کنیم.
