نسخه نجات‌بخش
بازار پتروشیمی در سال ۲۰۲۱ چه تحولاتی را از سر گذراند؟
اقتصاد آمریکا با GDP معادل 9/ 20 هزار تریلیون‌دلاری بزرگ‌ترین اقتصاد جهان به شمار می‌آید و از این‌رو با تزریق بسته‌های محرک مالی در بازه‌های زمانی مختلف توانست آهنگ رشد اقتصادی خود را افزایش دهد و نرخ رشد اقتصادی سالیانه خود را به سطح 5/ 5 درصد برساند. اثرات تورمی اقتصاد آمریکا در سایر نهاده‌ها و محصولات از جمله قیمت نفت خام و محصولات پتروشیمی مشهود بود.
در این میان وضعیت پاندومی کرونا و سویه‌های جدید کرونا نیز بر وضعیت قیمت کامودیتی‌ها و بالاخص قیمت محصولات پتروشیمی در جهان موثر بود. رشد اقتصادی جهان در سال 2021 معادل 9/ 5 درصد و پیش‌بینی رشد اقتصادی برای سال‌های 2022 و 2023 معادل 4/ 4 درصد و 8/ 3 درصد است.
بی‌تردید رشد اقتصادی جهان در سال‌های آتی در میزان فروش محصولات پتروشیمی موثر است، و همان‌طور که در نمایه زیر مشاهده می‌شود می‌توان دریافت که درآمد صنعت پتروشیمی در سال‌های اخیر با کاهش قیمت نفت خام و کاهش رشد اقتصادی جهان نزولی بوده است.
نمایه زیر وضعیت آخرین نرخ‌های رشد اقتصادی جهان طبق آخرین گزارش صندوق بین‌المللی پول را نشان می‌دهد.
با تزریق گسترده واکسن کرونا در ماه ژانویه سال 2021، قیمت جهانی نفت خام به بالاترین میزان خود در 9 ماه اخیر و به سطح 50 دلار رسید.
در سال 2002 ارزش صنایع شیمیایی جهان معادل 8/ 1 تریلیون دلار آمریکا بود که در سال 2020 به رقم 41 تریلیون دلار رسیده و بخش پتروشیمی حدود 15 درصد از اقتصاد پتروشیمی آمریکا را تشکیل می‌دهد. رشد 65/ 13درصدی فروش مواد پتروشیمی در سال‌های اخیر نیز مهم جلوه می‌کند. ارزش بازار 88 شرکت پتروشیمی جهان در سال 2021 معادل 1.444 تریلیون دلار است که 15 شرکت بزرگ آن در نمایه زیر ارائه شده است.
همان‌طور که در ابتدا گفته شد افزایش قیمت جهانی نفت خام در این میان تاثیر بسزایی داشته است.
صعود بیش از 80درصدی قیمت جهانی نفت خام در طی یک‌سال اخیر نیز در رشد قیمت جهانی محصولات کامودیتی‌محور از جمله محصولات پتروشیمی موثر بوده است.
از دیگر عوامل تاثیرگذار بر قیمت فرآورده‌های محصولات پتروشیمی در دنیا قیمت جهانی گاز است.
قیمت جهانی گاز از اوایل ماه سپتامبر 2020 رو به افزایش نهاد و از 4.733 در هر میلیون BTU به 3/ 6 میلیون BTU در 5 اکتبر 2021 رسید.
با افزایش نهاده‌های ورودی قیمت نفت و گاز در صنعت پتروشیمی شاهد رشد شاخص قیمتی محصولات پتروشیمی در جهان بودیم. نمایه زیر وضعیت سال 2021 را در این زمینه ارائه می‌دهد.
خوراک شرکت‌های پتروشیمی عمدتاً از گاز اتان، نفتا و NGL تامین می‌شود. نفتا از جمله فرآورده‌های نفتی است که قیمت آن به شدت به قیمت نفت خام وابستگی دارد. بنابراین در صورت افزایش نفت خام، شاهد افزایش قیمت نفتا و کاهش حاشیه سود شرکت‌های الفینی مبتنی بر مصرف نفتا هستیم. تولیدکنندگان آمریکای شمالی معمولاً از اتان و LNG به عنوان خوراک استفاده می‌کنند. مهم‌ترین تحولات صنعت پتروشیمی جهان در سال 2021 به شرح زیر هستند:
داده‌های ژانویه تا سپتامبر 2021 نشان می‌دهد تولیدات شیمیایی در حال بازگشت به سطح قبل از همه‌گیری کووید 19 است و دلیل افزایش آن رشد 7/ 10درصدی تولید صنعت پتروشیمی در اتحادیه اروپا در طول اولین فصل مالی سال 2021 است.
تولیدات محصولات پتروشیمی در هشت‌ماه اول سال 2021 حدود هفت درصد در سال 2021 نسبت به سال قبل افزایش داشته است.
صادرات تجارت مواد شیمیایی در اتحادیه اروپا برای دومین بار متوالی از ژوئن 2021 کاهش یافت. ارزش صادرات ثبت‌شده 2/ 128 میلیارد یورو در هشت‌ماه اول سال 2021 بود که 15 درصد بالاتر از سطح سال 2020 و 4/ 8 درصد بیشتر از قبل دوره از سطح همه‌گیری کرونا بود.
تولید مواد شیمیایی در چین در سال 2021 از ماه ژانویه تا فوریه 2021 نسبت به سال قبل 5/ 11 درصد افزایش یافته است.
پیش‌بینی می‌شود تولید محصولات پتروشیمی در اتحادیه اروپا در سال 2021 حدود پنج درصد و در سال 2022 حدود 5/ 2 درصد افزایش داشته باشد.
نمایه زیر آخرین وضعیت تغییرات رشد تولید محصولات پتروشیمی در جهان در کشورهای مهم را به تصویر می‌کشد.
انتظار می‌رود بازار جهانی مواد شیمیایی از 32/ 3340 میلیارد دلار در سال 2020 به 43/ 3728 میلیارد دلار در سال 2021 با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) 6/ 11 درصد افزایش یابد. طبق آخرین گزارش انجمن پتروشیمی اتحادیه اروپا Cefic Facts & Figures مورخ 24 ژانویه سال 2022 وضعیت فروش کشورهای مهم در صنعت پتروشیمی جهان در سال 2020 به شرح نمایه زیر است.
رتبه‌بندی کشورهای دنیا در ارزش فروش محصولات پتروشیمی در نمایه فوق به شرح جدول زیر خلاصه می‌شود.
طبق نمایه فوق، بالاترین سطح درآمد و فروش محصولات پتروشیمی متعلق به کشور چین با 547/ 1 بیلیون یورو و سپس اتحادیه اروپا با 499 بیلیون یورو و آمریکا با 426 بیلیون یورو بوده است.
صنعت پتروشیمی در اتحادیه اروپا با ارزش افزوده معادل 335 بیلیون یورو در مقایسه با سایر صنایع تولیدی این اتحادیه طبق آخرین آمار جمع‌آوری شده تا سال 2018 بالاترین سهم را به خود اختصاص داده است. همچنین حدود 12 درصد از استخدام کل بخش تولیدی اتحادیه اروپا در صنعت پتروشیمی اتفاق افتاده است.
طبق گزارش سازمان مزبور سهم درآمد فروش شرکت‌های پتروشیمی اتحادیه اروپا از سطح 9/ 24 درصد در سال 2000 به 4/ 14 درصد در سال 2020 کاهش یافته است.
طبق گزارش انجمن صنعت پتروشیمی اتحادیه اروپا در ژانویه 2022، درصد سهم هر یک از کشورهای مهم دنیا در ارزش فروش کل صنعت پتروشیمی در بازه زمانی 2020-2010 ارائه شده است که موید رشد قابل توجه چین از سهم 8/ 25درصدی در سال 2010 تا 6/ 44 درصد در سال 2020 است.
طبق گزارش مزبور پیش‌بینی می‌شود ارزش فروش محصولات پتروشیمی از 5/ 3 تریلیون یورو در سال 2020 به 2/ 6 تریلیون یورو در سال 2030 افزایش یابد.
سهم هزینه‌های R&D در صنایع پیشرفته پتروشیمی جهان در بازه 9 تا 14درصدی از درآمد فروش قرار دارد که این امر بسیار مهم جلوه می‌کند. چین با تخصیص 14 درصد از درآمد فروش به R&D بالاترین سهم از این هزینه‌ها را در میان کشورهای جهان در سال 2020 طبق آخرین گزارش انجمن صنعت پتروشیمی اتحادیه اروپا در سال 2022 دارد.
براساس گزارش سازمان مزبور، توسعه صنعت پتروشیمی در بازه زمانی 2010 تا 2020 با انجام مخارج سرمایه‌ای قابل توجه در هر یک از مناطق پیشرفته است. نمایه زیر این وضعیت را به خوبی ارائه و نشان می‌دهد که چین در طی بازه زمانی ده‌ساله بالغ بر 41 میلیون یورو در این صنعت سرمایه‌گذاری کرده است.
متوسط رشد سالیانه صنعت پتروشیمی کشورهای مهم دنیا در بازه زمانی 2010 تا 2020 طبق آخرین گزارش مورخ 24 ژانویه انجمن صنعت پتروشیمی اتحادیه اروپا به شرح نمایه زیر است.
جایگاه ایران در صنعت پتروشیمی خاورمیانه
طبق آخرین اطلاعات شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران (NIPC) طبق نمایه زیر ایران با ظرفیت اسمی حدود 5/ 83 میلیون تن و تولید واقعی 2/ 61 میلیون تن محصول، رتبه دوم را در تولید محصولات پتروشیمی خاورمیانه پس از عربستان در اختیار دارد. طرح‌های دور‌مانده از خوراک 8/ 10 میلیون تن محصول را تدارک دیده‌اند که به دلیل عدم تامین خوراک فعال نیستند.
محصول نهایی صنعت پتروشیمی ایران 2/ 34 میلیون تن محصول است. بنا بر آمار سازمان مربوطه مجموع سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در صنعت پتروشیمی از ابتدای سال 1342 تا 1399، حدود 79 میلیارد دلار بوده است که 67 میلیارد دلار از این مبلغ مربوط به زیرساخت‌ها و مجتمع‌های بهره‌برداری بوده و 13 میلیارد دلار صرف پروژه‌های نیمه‌تمام شده است. شایان ذکر است که منابع تامین مالی ارزی طرح‌های پتروشیمی فاینانس خارجی با تمرکز بیش از 60 درصد، صندوق توسعه ملی و صندوق ذخیره ارزی جمعاً بیش از 31 درصد و سایر منابع ارزی مانند سرمایه‌گذاری خارجی و فروش اوراق ارزی بوده است.
نقشه راه صنعت پتروشیمی کشور تا سال 1406
شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یک سازمان توسعه‌ای برای عمل به وظایف سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کلان برای دستیابی به هدف توسعه پایدار صنعت پتروشیمی و همچنین تحقق اهداف اسناد بالادستی، «نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی تا افق 1406» را برای تبیین مسیر حرکت توسعه این صنعت تدوین کرده است.
طرح‌ها در مرحله آغاز عملیات اجرایی مشتمل بر 15 طرح با حجم سرمایه‌گذاری 467/ 18 میلیارد دلار در افق زمانی 1406 برنامه‌ریزی شده است. با تحقق طرح‌های مذکور ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی 86/ 27 میلیون‌تن و درآمد آن 353/ 9 میلیارد دلار (بر پایه قیمت‌های سال 95) در سال افزایش خواهد یافت.
مجتمع‌های تولید و طرح‌های فعال در منطقه عسلویه به شرح نمایه زیر هستند.
مجتمع‌های تولید و طرح‌های فعال در منطقه ماهشهر به شرح نمایه زیر هستند.
شایان ذکر است علاوه بر طرح‌های قابل اجرا در منطقه عسلویه و ماهشهر در منطقه کنگان هفت طرح در دست اجراست.
تاثیر نرخ گاز بر صنعت پتروشیمی ایران
صنعت پتروشیمی ایران در بازه زمانی سال 2021 تا 2022 بیشترین تاثیر را از نرخ گاز گرفت. گفتنی است که طبق آخرین آمار سال 2020 تولید روزانه گاز کل جهان 10500 میلیون متر مکعب و گاز تولیدی کشور 850 میلیون مترمکعب در روز بوده است. طبق آخرین گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) ایران با ذخایر بالغ بر 4/ 33 تریلیون متر مکعب (معادل 1200 تریلیون فوت‌مکعب) بعد از روسیه (با ذخایر معادل 1688 تریلیون فوت‌مکعب) بالاترین میزان ذخایر گازی دنیا را در سال 2020 داشته است. همچنین ایران بعد از روسیه و آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز جهان و در رده سوم جهان قرار دارد. سهم روسیه در صادرات گاز 20 درصد و سهم ایران یک درصد است، به عبارتی روسیه توانسته است جایگاه گاز صادراتی ایران را در اختیار بگیرد. عمر منابع گازی آمریکا 14 سال، روسیه 56 سال و ایران 131 سال است. طبق نمایه زیر اوج مصرف گاز طبیعی در دنیا تا سال 2037 است و پس از آن میزان مصرف گاز کاهش می‌یابد. بدین جهت روسیه در درجه اول با صادرات 35 درصد از گاز تولیدی خود و پس از آن آمریکا، صادرات گاز را مدنظر قرار داده‌اند.
نکته حائز اهمیت این است که ایران به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز و بیشترین ذخایر در دنیا بعد از روسیه، همچنان با نرخ‌گذاری دستوری نرخ گاز برای بخش خانگی و با نرخ‌های بسیار پایین‌تر از جهان، عملاً راه را برای مصرف بی‌رویه گاز در بخش خانگی فراهم کرده است. لیکن دولت به جای توجه به صنایع تولیدی و تولید محصول و صادرات آن، بیشترین فشار را به شرکت‌های پتروشیمی وارد کرده است، به‌طوری‌که با لینک کردن نرخ گاز صنایع به چهار هاب خارجی که دو هاب اروپایی مصرف‌کننده را در آن دخالت داده، عملاً نرخ گاز صنایع را در شرایط جاری بالغ بر 30 سنت در هر مترمکعب افزایش داده است و این در حالی است که نرخ گاز در آمریکا برای صنعت پتروشیمی در سال قبل بالغ بر 13 سنت بوده است.
طبق آخرین محاسبات تامین سرمایه کیان، سرانه مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی در دنیا حدود 150 مترمکعب، در آمریکا حدود 400 مترمکعب و در ایران حدود 1200 مترمکعب است. البته در این خصوص باید توضیح داد که سیستم‌های گرمایشی در سطح دنیا با مصرف گاز نیست و بیشتر متمرکز بر سیستم‌های برقی است که میزان گاز مصرفی در دنیا بیشتر صرف تولید برق در نیروگاه‌ها می‌شود اما در ایران این رویه تعریف‌شده نیست. فرمول نرخ گاز خوراک پتروشیمی‌ها به شکل زیر از سال 94 تدوین شده است.
عواملی چون تصمیم اتحادیه اروپا مبنی بر کاهش کربن‌زدایی و استفاده کمتر از سوخت‌های کربنی، سیاست‌های دولت روسیه مبنی بر عرضه کمتر گاز به اروپا به دنبال دعوای سیاسی آمریکا، اروپا علیه روسیه (سهم 39درصدی روسیه و سهم شش‌درصدی آمریکا در تامین گاز روسیه و جمعاً به میزان 500 میلیون مترمکعب و روند افزایشی سهم تامین گاز از سوی آمریکا برای اروپا در سال‌های اخیر) و زمستان سرد موجب شد که قیمت گاز مصارف اروپایی به شدت افزایش یافته و با لحاظ وزن 25درصدی هاب اروپایی هلند (NBP) و انگلیس (TTF) قیمت گاز برای صنایع پتروشیمی بسیار نسبت به رقبای منطقه‌ای و تولیدکنندگان پتروشیمی منطقه آمریکای شمالی بالاتر باشد و این امر میزان رقابت‌پذیری شرکت‌های پتروشیمی داخل را در مقایسه با کشورهای دیگر کاهش می‌دهد، لذا متولیان امر باید به این نکته توجه بارزی داشته باشند چراکه در قبلاً هم اشاره شد، که یکی از دلایل پیشرفت در کشورهای پیشرفته پتروشیمیایی مانند چین وزن سنگین هزینه‌های R&D است. حال سوال این است که با کاهش حاشیه سود شرکت‌های پتروشیمی آیا فرصت-هزینه R&D هم در مقایسه با رقبای برتر منطقه برای داخل ایجاد می‌شود؟ قطعاً جواب سوال نه است.
به گزارش روابط عمومی سازمان برنامه و بودجه، ستاد اقتصادی دولت در جلسه 28 آذر مصوبه 10بندی برای حمایت از بازار سرمایه ارائه داد. از این مصوبه تنها یک بند که در مورد سوخت گاز و خوراک صنایع بود، نیاز به تغییراتی در لایحه بودجه 1401 و تصویب مجلس دارد و بقیه موارد از اختیارات دولت است. در همین راستا تغییرات مورد نیاز برای اجرای این مصوبه در جلسه هیات وزیران به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه نرخ خوراک پتروشیمی‌ها در سال آینده با فرمول سال 1400 محاسبه شده و نرخ سوخت گاز صنایع هم 40 درصد نرخ خوراک پتروشیمی‌ها خواهد بود. همچنین سقف نرخ گاز خوراک صنایع پتروشیمی معادل قیمت گاز صادراتی حداکثر پنج هزار تومان و سقف سوخت صنایع فولادی معادل 40 درصد خوراک پتروشیمی و حداکثر دو هزار تومان تصویب شد. با اجرا شدن سقف پنج هزار‌تومانی برای نرخ خوراک، تقریباً می‌توان گفت نرخ خوراک صنایع پتروشیمی با گاز 20سنتی محاسبه می‌شود.
منطقی و عقلایی است که نرخ وضع‌شده گاز وارداتی هاب هلند و انگلیس که در این فرمول وزن سنگینی را در افزایش نرخ برای تولیدکنندگان داخلی داشته است و منجر به کاهش حاشیه سود این شرکت‌ها در سال‌های 2021 و 2022 شده است، حذف شود. بدین‌وسیله حذف نرخ گاز هلند و انگلیس در این فرمول از الزاماتی است که دولت برای افزایش توان رقابت‌پذیری صنایع داخل در مقایسه با خارج باید به آن توجه داشته باشد.
نکته دیگری که در این مباحث باید به آن توجه دقیقی داشت میزان مصرف گاز در صنعت پتروشیمی طبق آخرین اطلاعات سایت NIPC در مقایسه با مصرف گاز در سایر صنایع است که در نمایه زیر ارائه شده است.
مصرف گاز طبیعی به عنوان خوراک و سوخت صنایع پتروشیمی طبق آخرین آمار منتشره 5/ 62 مترمکعب است که سهم حدود 7/ 8درصدی را از کل گاز تولیدی کشور به خود اختصاص می‌دهد. بر اساس گزارش ملی صنایع پتروشیمی (NIPC) در سال 1400، حدود 77 میلیون مترمکعب گاز در روز در صنعت پتروشیمی (حدود 28 میلیارد مترمکعب در سال) مصرف می‌شود، حدود 54 درصد از این مقدار معادل 42 میلیون مترمکعب در روز به عنوان سوخت و یوتیلیتی و مابقی 35 میلیون مترمکعب به عنوان خوراک در صنعت پتروشیمی مصرف می‌شود.
صنعت پتروشیمی ایران به چهار گروه متانول، اوره، آروماتیک و الفین و پلیمر طبقه‌بندی می‌شوند.
خوراک شرکت‌های پتروشیمی داخل یا از محل نفت خام یا از محل گاز طبیعی تامین می‌شود که در نهایت نفتا یا NGL مشتقه از نفت خام به عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی استفاده می‌شود. نمایه زیر که از سوی مرکز مطالعات ارزش تهیه شده است به خوبی زنجیره خوراک مجتمع‌های پتروشیمی را به تصویر می‌کشد. واحدها و مجتمع‌های پتروشیمی طبق نمایه زیر خوراک خود را تامین می‌کنند.
پتروشیمی‌های با خوراک گازی عمدتاً در مناطقی قرار گرفته‌اند که مشمول معافیت‌های مالیاتی طولانی‌مدت می‌شوند اما پتروشیمی‌های خوراک مایع عمدتاً مالیات‌هایی را متحمل می‌شوند، لیکن زمزمه‌هایی مبنی بر حذف معافیت مالیاتی محصولات متانول، اوره و اتیلین مطرح است که در این صورت می‌تواند مزیت رقابتی این شرکت‌ها را با اشتباه تصمیم‌گیرندگان دولت در پایان سال 1400 و سال‌های آتی از بین ببرد و بازارهای صادراتی متانول و اوره را نصیب کشورهای منطقه کند. از این‌رو دولت باید در این خصوص تمهیداتی بیندیشد و نسبت به حذف مصوبه اخیر خود در زمینه مذکور اقدام کند. همچنین در اسلایدهای ذکر‌شده عنوان شد که دلیل برتری چین نسبت به رقبا و به خصوص نسبت به اتحادیه اروپا در زمینه افزایش درآمد فروش محصولات پتروشیمی و در دست گرفتن بازار محصولات پتروشیمی، تخصیص حدود 14 درصد از درآمد فروش در زمینه R&D است که انجام چنین هزینه‌ای در صنعت پتروشیمی ایران حتی به مقدار کم در صورت حذف معافیت‌های مالیاتی و افزایش بی‌رویه گاز و عدم حذف دو هاب کشور اروپایی در فرمول گاز، امکان‌پذیر نخواهد بود از این‌رو شاهد خواهیم بود مانند دهه اخیر نسبت به دهه سال 80 به مراتب هزینه سرمایه‌گذاری کمتری در صنعت پتروشیمی انجام خواهد گرفت و در نتیجه پتانسیل‌های کسب درآمد ارزی کمتری برای اقتصاد ملی کشور فراهم خواهد شد. همچنین از آنجا که صنعت پتروشیمی کشور قریب به 21 درصد از ارزش بازار سرمایه کشور را به خود اختصاص می‌دهد، حمایت از این صنعت نقش بسزایی در حمایت از اقتصاد کشور، پول‌های سرگردان و صندوق‌های بازنشستگی به عنوان سهامداران مستقیم و غیر‌مستقیم شرکت‌های پتروشیمی خواهد داشت.
