وزن پتروشیمی در بورس
صنایع پتروشیمی در بازار سهام چه عملکردی داشتهاند؟
شرایط کلی بازار سهام
بازار سهام در سال‌های گذشته فراز‌و‌نشیب‌های بسیاری داشته است. این بازار از یک‌سو به سبب تورم طی چهار سال اخیر افزایش چشمگیری را مشاهده کرده و از سوی دیگر به سبب بی‌تدبیری‌ها و تصمیم‌گیری‌های نادرستی که در طول همین سال‌ها شاهد بوده رکود بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است. این در حالی است که وضعیت بورس در نگاهی کلان‌تر همواره دارای چنین نوسان‌های قابل توجهی بوده و تقریباً در طول دهه‌های اخیر نمی‌توان دوره‌ای را یافت که روند فعالیت بورس به شکلی پایدار دارای رونق نسبی یا رکودی متعادل باشد. در این میان اگرچه در برخی از سال‌ها وضعیت بازار به مراتب آرام‌تر از دوره‌های دیگر بوده با این حال همین آرامش نسبی نیز محصول شرایطی است که در اقتصاد کلان رقم خورده و نمی‌توان آن را با آرامش بازارهای مالی در کشورهای دیگر مقایسه کرد.
دلیل این امر را می‌شود در تفاوت اقتصاد ایران با سایر اقتصادهای دنیا جست‌وجو کرد. رویکرد خاص سیاسی کشور طی دهه‌های اخیر سبب شده تا نحوه تعامل با اقتصادهای دیگر در برهه‌های مختلفی دستخوش تغییرات گوناگون شود و دستیابی به بازارهای هدف برای بسیاری از شرکت‌ها مشکل شده یا با هزینه بسیار همراه باشد. از سوی دیگر مساله تحریم‌ها خود نیز در طول همین مدت مزید بر علت بوده و در موارد بسیاری سبب شده‌اند تا شرکت‌ها، یا به شکلی کلی‌تر اگر بگوییم اقتصاد، هزینه‌های متفاوتی را با سایر کشورهای دنیا برای انجام فعالیت‌های خود پیش‌رو داشته باشد.
تمامی این موارد طی سال‌های گذشته در شرایطی ادامه داشته که در داخل نیز محدودیت‌های متعدد و مسائل پیرامونی مشرف بر اقتصاد سبب شده تا سیاستگذاران تصمیم‌گیری‌هایی داشته باشند که چندان به مذاق فعالان اقتصادی خوش نیاید. عاملی که باعث شده تا امنیت فعالیت‌های اقتصادی در ایران پایین باشد و سرمایه‌گذاری در طول دهه‌های متمادی سیری نزولی به خود بگیرد. اگر در این چارچوب به قضیه نگاه کنیم درخواهیم یافت که بورس تهران مانند تمامی بخش‌های اقتصاد تحت تاثیر این متغیرهای کلان قرار داشته و در سال‌های پی‌درپی رونق ناشی از افزایش تولید و بهره‌وری از آن دریغ شده است.
در واقع این بازار مانند سایر بازارهای دارایی در طول دهه‌های اخیر بیش از هر چیز از عامل تورم برای افزایش قیمت‌ها بهره برده و البته لازم به ذکر است که در این میان تعداد شرکت‌هایی که توانسته‌اند با طرح‌های توسعه مسیر خود را متفاوت از مسیر تورم پی بگیرند و افزایش قیمت‌های قابل توجه را تجربه کنند نیز کم نبوده است. با این حال کلیت بازار به سبب آنکه واردات فناوری در بسیاری از موارد سخت یا بسیار هزینه‌بر بوده از مهم‌ترین عامل پیش‌روی خود یعنی تورم برای افزایش قیمت‌ها بهره برده است.
بازار و صنایع دلاری
به‌طور کلی می‌توان نمادهای فعال در بازار سهام را به دو گروه کلی نمادهای دلاری و نمادهای ریالی تقسیم کرد. نمادهای دلاری نمادهای کامودیتی‌محور هستند که تولیدات آنها عموماً یا به شکل دلاری به فروش می‌رسد یا اینکه بر مبنای قیمت ارز مندرج در سامانه نیما قیمت‌گذاری می‌شود. چنین کالاهایی سطح وسیعی از تولیدات شرکت‌های بورسی نظیر محصولات فولادی تا انواع محصولات شیمیایی را دربر می‌گیرد. همین هم سبب شده تا حساسیت بازارها نسبت به قیمت ارز و بهای محصولات جهانی در بازارهای مربوطه بسیار زیاد باشد.
در مقابل این نماد اما نمادهای ریالی قرار دارند که محصولات آنها نه‌تنها در داخل به فروش می‌رسد بلکه قیمت آنها به دلایل تعزیری یا سیاست‌های دیگر هیچ ارتباطی با قیمت دلار یا سایر ارزها ندارد و از این‌رو بر مبنای بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها برای آنها تهیه می‌شود. این گروه که طیف وسیعی از صنایع را دربر می‌گیرد به سبب وابستگی اندک به قیمت ارز در شرایط تورمی کمتر مورد توجه فعالان بازار قرار می‌گیرند و اگر شرایط برای افزایش سرمایه آنها از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها فراهم نباشد عموماً با افزایش قیمت اندکی همراه خواهند بود.
در مقابل این نماد اما نمادهای دسته اول یعنی همان دلاری‌ها قرار دارند و غالباً سهام کامودیتی‌محور را شامل می‌شوند. چنین نمادهایی به این دلیل که تحت تاثیر قیمت ارز قرار دارند در شرایط تورمی به سرعت مورد توجه بازار سهام قرار می‌گیرند و اگر شانس با آنها یار باشد با افزایش قیمت خوبی مواجه می‌شوند. این در حالی است که در بدترین حالت نمادهای یادشده اگر آنقدر خوش‌شانس نباشند که با روند صعودی بازارهای خارجی همراه شوند، در بهترین شرایط به سبب آنکه کالاهایی با ارزش غیرریالی تولید می‌کنند این شانس را به سهامداران خود می‌دهند تا به نحوی از انحا خود را در مقابل افزایش قیمت ارز محافظت کنند.
بر همین اساس یکی از گروه‌هایی که در طول سال‌های ۹۷ و ۹۹ با افزایش قیمت قابل توجهی مواجه شد و توانست در همسویی روند صعودی قیمت‌ها در بازارهای جهانی و رشد تورمی قیمت سهام در بازار داخلی شرایط ایده‌آلی را تجربه کند، صنعت پتروشیمی بود. این صنعت یکی از صنایع قدیمی فعال در بازار سرمایه است که با دارا بودن سهم قابل توجهی از ارزش بازار سهام در سال‌های گذشته توانسته ضمن امنیت سودآوری که خود ناشی از وضعیت بنیادی مطلوب و اکثر شرکت‌های آن است، خود را با افزایش قیمت ارز همسو کند و نه‌تنها از کاهش ارزش دارایی‌های سهامداران جلوگیری به عمل آورد بلکه در عمل به سبب بهبود وضعیت در بازارهای خارجی و طرح‌های توسعه‌ای که در برخی از شرکت‌ها وجود داشته سود واقعی و... را هم برای سرمایه‌گذاران خود به ارمغان بیاورد.
جزئیات صنعت
به‌طور کلی اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به وضعیت صنعت پتروشیمی داشته باشیم باید بگوییم که این صنعت یکی از صنایع مهم و پیشران اقتصاد کشور است. در طول سال‌های تحریم صنعت پتروشیمی به سبب صادراتی که داشته توانسته بخش مهمی از منابع ارزی داخل کشور را تامین و از سقوط بیشتر ارزش ریال در مقابل ارزهای پرقدرت جلوگیری کند. جریان ارزهای خارجی واردشده از سوی این صنایع باعث شده تا در طول سال‌های گذشته که فشار قابل توجه تحریم‌ها آسیب جدی به معیشت مردم وارد کرد ارز مورد نیاز برای بسته عادات بسیاری از کالاها از سوی شرکت‌های پتروشیمی و فروش ارز آنها در سامانه نیما تامین شود.
از سوی دیگر صنعت یادشده در طول سال‌های اخیر که نفت ایران تحریم بوده و گاز نیز توانایی صادرات چندانی نداشته باعث شده تا بخشی از منابع سوخت‌های فسیلی در داخل کشور به شکل غیرمستقیم محصولات پتروشیمی به خارج از مرزها صادر شود. با این حال سازوکار فعالیت این شرکت‌ها به آن سادگی که در ابتدای این مطلب گفته شد نیست و آنها برای تامین منافع ملی و همچنین منافع سهامداران جزئیات بسیاری را باید در کار خود لحاظ کنند.
یکی از مسائلی که باید در تحلیل صنعت پتروشیمی در نظر گرفت خوراک دریافتی شرکت‌های فعال در این صنعت است، شرکت‌های تولیدکننده محصولات پتروشیمی به‌طور کلی یا بر اساس خوراک مایع فعالیت می‌کنند یا بر اساس خوراک گاز. از جمله شرکت‌هایی که در زمره پتروشیمی‌های فعال برمبنای خوراک گاز هستند می‌توان به پتروشیمی شازند، پتروشیمی بندر امام، پتروشیمی تبریز و پتروشیمی اصفهان اشاره کرد. بررسی‌های پیرامون فعالیت این شرکت نشان می‌دهد که آنها در سال‌های اخیر توانستند طیف وسیعی از محصولات متنوع را با کیفیتی قابل قبول تولید کنند. بالا بودن قیمت خوراک این پتروشیمی نسبت به شرکت‌های دیگر سبب می‌شود تا سود اقتصادی کمتری متوجه سهامداران شرکت یادشده شود.
اما در بحث شرکت‌های فعال سوخت گاز نیز دو دسته کلی وجود دارد. بخشی از این شرکت‌ها به‌طور مستقیم گاز را دریافت و بر مبنای خوراکی که می‌گیرند محصولات موضوع فعالیت خود را تولید می‌کنند اما دسته دوم شرکت‌هایی هستند که گاز را به شکل غیرمستقیم دریافت می‌کنند. در این دسته‌بندی نیز یکی از محصولات معروفی که شرکت‌های دریافت‌کننده گاز تولید می‌کنند، محصولی مانند متانول است که توسط طیف وسیعی از شرکت‌های فعال در بازار سهام تولید شده و به همین دلیل تغییرات قیمت آن در بازارهای جهانی و داخلی به شدت مورد توجه تحلیلگران قرار می‌گیرد. این گروه از شرکت‌ها به جز متانول محصولاتی نظیر آمونیاک هم تولید می‌کنند که در صنعت کشاورزی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و بخشی از تولیدات آن به همین سبب به صنعت کشاورزی ایران تعلق می‌گیرد، با وجود این بخش زیادی از همین تولیدات نیز مورد استفاده کشاورزان داخلی نیست که به خارج از کشور صادر می‌شود.
نکته مهم در مورد محصولاتی نظیر اوره و آمونیاک به دلیل آلودگی‌های زیست‌محیطی که سرمایه‌گذاری بر روی آنها به دنبال دارد، در سال‌های اخیر تولید محصولات آنها چندان مورد توجه کشورهای توسعه‌یافته نبوده و همین امر سبب شده تا از این بابت شاهد کاهش عرضه آنها نسبت به تقاضای جهانی باشیم. اینها همه در حالی است که در سال‌های اخیر افزایش قیمت محصولات کشاورزی به نوعی توانسته بر قیمت این محصولات تولیدشده در صنعت پتروشیمی نیز اثر بگذارد و بهای آنها را نیز در کنار عامل قبلی افزایش دهد. در حال حاضر این امیدواری وجود دارد که با تداوم سود قیمت‌ها در بازارهای جهانی محصولات کشاورزی روند صعودی قیمت طلا در جهان نیز تداوم یابد.
دیگر شرکت‌های فعال در این حوزه تولیدکنندگان پلیمر هستند. همین مساله باعث می‌شود تا شرکت‌های یادشده نتوانند به‌طور مستقیم از خوراک گاز برای تولید محصولات خود استفاده کنند، از این‌رو این شرکت‌ها برای دریافت مواد اولیه تولید نیاز به شرکت‌های دیگری دارند که به آنها تولیدکنندگان یوتیلیتی گفته می‌شود. این شرکت‌ها نیز محصولات خود را با قیمت‌های مناسبی در بازارهای جهانی به فروش می‌رسانند و انتظار می‌رود که در ماه‌های پیش‌رو نیز به‌طور کلی روند صعودی داشته باشند. محصولات این شرکت‌ها در صنایع تکمیلی استفاده‌های قابل توجهی دارند و از آنجا که روند قیمتی محصولات تکمیلی نیز بنابر انتظارات کارشناسان رو به افزایش است، بعید به نظر می‌رسد که تولیدکنندگان پلیمر در ماه‌های پیش‌رو با مشقت چندانی در عرضه محصولات خود روبه‌رو باشد. پلی‌اتیلن‌های تولیدشده نیز خود در نگاهی دقیق‌تر به گونه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. یکی از انواع محصولات پلی‌اتیلن‌ها هستند که در ایران ظرفیت تولید مناسبی از آنها وجود دارد و حتی می‌توان با افزایش ظرفیت آن صادرات آن را هم افزایش داد، از سوی دیگر پلی‌پروپیلن‌ها در ایران تولید می‌شوند که جزو محصولات جذاب صنعت پتروشیمی بوده و تقاضای خوبی برای آنها وجود دارد. نکته مهمی که در مورد این محصولات وجود دارد این است که به‌رغم افزایش نیافتن ظرفیت تولید آنها در سال‌های اخیر تقاضا در محصولات تکمیلی به‌طور پیوسته رو به افزایش است.
پلی‌پروپیلن‌ها در حال حاضر با کمبود مواد اولیه مواجه هستند و همین امر سبب شده تا ۲۰ درصد از ظرفیت تولید کشور همچنان خالی باشد.
اما دیگر محصولات پتروشیمی که در ایران تولید می‌شوند و شرکت‌های تولیدکننده آنها نیز در بورس حضور دارند pvcها هستند. در این زمینه نیز ظرفیت تولید چندان افزایش نیافته است. یکی از دلایل آن نوسان قیمت در سال‌های اخیر و همچنین کرونا بوده که سرمایه‌گذاری در این زمینه را تا حدی سخت و بی‌صرفه کرده بود.
روزگار خوب در بورس
اما از تقسیم‌بندی و مباحث فنی پیرامون این صنعت که بگذریم بررسی وضعیت آن بر روی تالار شیشه‌ای خالی از لطف نیست. نگاهی به تحولات صنعت یادشده در بازار سهام نشان می‌دهد که به‌رغم افت قابل توجه قیمت‌ها از میانه سال گذشته تاکنون با اینکه در بسیاری از صنایع افت قابل توجه قیمت را شاهد بودیم و در برخی از موارد نمادهایی وجود داشتند که حتی تا ۷۰ درصد قیمت خود را نسبت به نقطه اوج تابستان سال قبل از دست داده‌اند صنعت پتروشیمی وضعیت متفاوتی را طی کرده است. اهمیت صنعت یادشده در بازار سهام به حدی است که در کمتر روزی می‌توان اسم نمادهای آن را در صدر فهرست نمادهای اثرگذار بر بورس مشاهده نکرد.
وضعیت بنیادی خوب شرکت‌های فعال در این صنعت در کنار اهمیت بالای آن در بازار سرمایه و اثرگذاری قابل توجهی که بر شاخص بورس دارند سبب شده تا در طول روزهای بد بازار سهام نمادهای فعال در صنعت پتروشیمی کاهش قیمت چندانی را نسبت به سایر نمادها تجربه نکنند. در واقع این صنعت جزو معدود صنایعی بود که توانسته سقف سال ۹۹ را نیز پشت سر بگذارد و در سال ۱۴۰۰ نقطه‌های بالاتر را نسبت به اوج سال ۹۹ به ثبت برساند. بررسی‌ها حکایت از آن دارد که شاخص این صنعت در طول یک سال و نیم گذشته اگرچه مانند بسیاری از صنایع دیگر کاهش قیمت را هم تجربه کرده، با این حال توانسته در فاصله زمانی کمتری سرمایه‌گذاران را از گرداب زیان نجات دهد.
اما در نگاهی کلان‌تر می‌توان دریافت که در طول چهار سال گذشته نماگر صنعت یادشده رشدی قابل توجه را به نمایش گذاشته است. بررسی تحولات شاخص صنعت شیمیایی حکایت از آن دارد که نماگر مورد بحث در طول چهار سال اخیر توانسته از محدوده ۶۱۰۰ واحد به محدوده ۱۱۸ هزار واحد برسد. این شاخص برخلاف شاخص کل بورس که در طول یک سال اخیر کاهش حدوداً ۵۰درصدی را ثبت کرده است ریزش قابل توجهی نداشته است و نمودار تکنیکی آن نشان می‌دهد که طی مدت یادشده به‌طور میانگین صنعت شیمیایی که برگرفته از نمادهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی و تولیدکنندگان محصولات شیمیایی است افزایش ۳۴/ ۱۸برابری داشته است. این در حالی است که شاخص صنعت یادشده به میزان قابل توجهی تحت تاثیر نمادهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی قرار دارد و شیمیایی‌ها در آن به سبب کوچک بودن شرکت‌های خود سهم بسیار کمتری را به دست آورده‌اند. مقایسه این رقم با رشد تقریباً هشت‌برابری قیمت ارز طی مدت یادشده نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در نمادهای صنعت پتروشیمی نه‌تنها توانسته بازده ریالی بسیار بهتری برای سرمایه‌گذاران فراهم کند بلکه به راحتی توانسته از تحولات نرخ ارز پیشی بگیرد و به‌طور واقعی به دور از هیاهوهای تورم بر ارزش دارایی سرمایه‌گذاران خود بیفزاید.
با این حال صنعت قدرتمندی مثل صنعت پتروشیمی نیز در بورس به سبب دخالت‌های دولتی می‌تواند تهدید شود. در هفته‌های اخیر بحث تغییر در نرخ خوراک صنعت یادشده و همچنین احتمال اخذ مالیات و عوارض بابت صادرات آن سبب شد تا نمادهای این صنعت ریزشی دسته‌جمعی را شاهد باشند. با این حال این شرکت‌ها نشان داده‌اند که اگر تهدیدی ناشی از سیاستگذاری غلط را پیش‌روی خود نداشته باشند آینده امیدوارکننده‌تر از بسیاری از صنایع فعال در بورس خواهند داشت.
