زیرمجموعه های گروه فرآورده های نفتی مورد بررسی قرار گرفتند
زیر و بم پالایشگاه های بورسی
هر کدام از مواد یادشده دارای نقطه جوشی متفاوت هستند و از این رو می‌توان آنها را توسط فرآیند تقطیر جدا کرد. همچنین از واحدهای کاتالیستی برای بهینه‌سازی کردن محصولات در پالایشگاه‌های مدرن استفاده می‌شود. تقاضا برای فرآورده‌های نفتی سبک‌تر در حال افزایش است و از این رو پالایشگاه‌های مدرن‌تر با پیچیدگی‌های بالاتر با هدف تبدیل نفت به محصولات ارزشمندتر ساخته شده‌اند. پالایشگاه‌های نفت مجموعه‌های صنعتی بزرگ و پیچیده‌ای هستند که بر اساس خوراک، طراحی و دارای ضرایب پیچیدگی متفاوتی هستند که بر اساس پیچیدگی، محصولات متفاوتی تولید می‌کنند. هر چه ضریب پیچیدگی بالاتر باشد، امکان تولید فرآورده‌های سبک‌تر با ارزش افزوده بالاتر و در نتیجه کسب سود بیشتر فراهم می‌شود. میزان سرمایه‌گذاری برای احداث یک پالایشگاه با ضریب پیچیدگی متوسط بین 15 تا 20 هزار دلار به ازای هر بشکه ظرفیت پالایش است و با افزایش ضریب پیچیدگی تا ۲۵ هزار دلار در هر بشکه سرمایه‌گذاری نیاز دارد. صنعت پالایشی یکی از صنایع اصلی بازار سرمایه ایران است و زیرمجموعه‌های این گروه در مجموع وزن 5/ 5درصدی از ارزش کل بازار سهام را در اختیار دارند.
طبقه‌بندی محصولات تولیدی
محصولات تولیدی شرکت‌های پالایشی در ایران به دو دسته «اصلی» و «ویژه» تقسیم می‌شوند. محصولات اصلی شامل بنزین، گازوئیل، گاز مایع، نفت سفید، نفت کوره و سوخت جت است. پالایشگاه‌های کشور مکلفند تا این محصولات را به شرکت ملی پالایش و پخش بفروشند. فرآورده‌های اصلی بر اساس قیمت فوب خلیج فارس به فروش می‌رسند. فرآورده‌های ویژه شامل لوبکات، آیزوریسایکل، وکیوم باتوم، نفتا (سبک و سنگین)، انواع حلال‌ها و گوگرد است. قیمت‌گذاری این محصولات توسط شرکت پالایش و پخش برمبنای قیمت فوب خلیج‌فارس به صورت ماهانه اعلام می‌شود و عمده این محصولات در بورس کالا عرضه و بر اساس عرضه و تقاضا و در صورت لزوم رقابت به فروش می‌رسند. خریدار این محصولات شرکت‌های پتروشیمی با خوراک مایع، تولیدکنندگان روانکار، تولیدکنندگان قیر و صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی هستند. در یک طبقه‌بندی کلی، نفت گاز (۳۸درصد)، بنزین (۲۳ درصد)، نفت کوره (۱۷ درصد)، روغن و قیر (۱۲ درصد) و سایر (۱۰ درصد) از وزن محصولات تولیدی شرکت‌های پالایشی ایران را شامل می‌شوند. وزن تولید نفت کوره به عنوان محصول با ارزش افزوده منفی، در مقایسه با پالایشگاه‌های مدرن جهان، بالاست و شرکت‌های پالایشی داخلی در حال برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری سنگین برای کاهش وزن این محصول و تولید محصولات سبک‌تر با ارزش افزوده بیشتر هستند.
عوامل موثر بر سودآوری شرکت‌های پالایشی
پنج عامل شامل قیمت نفت خام، کرک اسپرد، قیمت ارز، تخفیف خوراک و تغییرات ارزش موجودی مهم‌ترین عوامل موثر بر سودآوری شرکت‌های پالایشی در ایران هستند.
قیمت نفت خام: تغییرات قیمت نفت خام و میعانات گازی اثر قابل‌توجهی بر بهای تمام شده و قیمت فروش شرکت‌های پالایشی دارد. به صورت معمول، افزایش قیمت نفت سبب افزایش سودآوری شرکت‌های پالایشی در کشور می‌شود. عوامل متعددی بر قیمت نفت موثر هستند که می‌توان تصمیمات اوپک‌پلاس، وضعیت حفاری چاه‌های جدید در ایالات متحده و دستگاه‌های حفاری فعال، تغییرات میزان ذخایر نفت در کشورهای مختلف جهان، تغییرات شاخص دلار و میزان حمل‌ونقل و سفرها را از این جمله برشمرد. همچنین از سال ۱۳۹۹ مبنای قیمت نفت و میعانات گازی از فوب خلیج‌فارس به میانگین قیمت صادراتی ایران تغییر یافت که با توجه به شرایط صادرات نفتی کشور، سبب کاهش قیمت خوراک پالایشگاه‌های کشور شد.
کرک اسپرد: تفاوت بین قیمت یک بشکه نفت و فرآورده‌های تولید شده از آن را کرک اسپرد گویند. افزایش کرک اسپرد به معنای رشد بیشتر قیمت فرآورده‌های نفتی نسبت به نفت خام است که سبب افزایش سودآوری شرکت‌های پالایشی می‌شود.
قیمت ارز: قیمت خوراک و محصولات شرکت‌های پالایشی پس از تعیین قیمت ارزی آنها با استفاده از قیمت ارز نیما به ریال تسعیر شده و رشد قیمت ارز سبب افزایش درآمد ریالی پالایشگاه‌های کشور می‌شود. با فرض ثبات سایر عوامل، افزایش قیمت ارز سبب افزایش سودآوری شرکت‌های پالایشی‌ها خواهد شد.
تخفیف خوراک: شرکت‌های پالایشی در ایران، خوراک نفت خام و میعانات گازی را با تخفیف ۵ درصدی نسبت به قیمت فوب خلیج فارس دریافت می‌کنند. این میزان تخفیف اثر قابل‌توجهی بر سودآوری و حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور دارد. افزایش قیمت نفت سبب افزایش ارزش این تخفیف می‌شود و اثر قابل ملاحظه‌ای بر سودآوری شرکت‌های پالایشی دارد.
تغییرات ارزش موجودی: شرکت‌های پالایشی خوراک خود را از شرکت ملی نفت خریداری و پس از پالایش، فرآورده‌ها را به شرکت ملی پالایش و پخش می‌فروشند. این موضوع سبب می‌شود که شرکت‌های پالایشی همواره دارای موجودی نفت خام و فرآورده باشند. تغییرات قیمت نفت و فرآورده‌ها سبب تغییر ارزش موجودی می‌شود. در شرایطی که قیمت نفت کاهش یابد، سبب شناسایی زیان (کاهش ارزش موجودی) در مقطع تهیه صورت مالی می‌شود که این موضوع در زمان شیوع کرونا و در اسفند ۱۳۹۸ رخ داد و سبب شناسایی زیان قابل‌توجهی در صورت مالی شرکت‌های پالایشی در سال مالی ۱۳۹۸ شد. همچنین افزایش قیمت نفت و فرآورده‌ها، سبب افزایش قیمت فروش محصولات پالایشگاه‌ها و شناسایی سود ناشی از افزایش قیمت موجودی می‌شود.
پالایشگاه‌های ایران
در ایران 10 پالایشگاه بزرگ نفت با ظرفیت بیش از 2/ 2میلیون بشکه در روز فعال هستند. 6 پالایشگاه با نمادهای «شپنا»، «شبندر»، «شتران»، «شبریز»، «شاوان» و «شراز» در بازار سرمایه ایران پذیرفته و معامله می‌شوند. همچنین سهام عمده پالایش نفت ستاره خلیج‌فارس متعلق به «تاپیکو» است. در مجموع پالایشگاه‌های کشور به دو بخش پالایشگاه‌های با پیچیدگی نسبتا بالا شامل نمادهای «شپنا»، «شبندر»، «شتران»، «شبریز» و با پیچیدگی پایین‌تر «شاوان» و «شراز» تقسیم می‌شوند. بررسی نسبت P/ E(ttm) شرکت‌های پالایشی با پیچیدگی نسبتا بالا نشان می‌دهد که پالایش نفت تهران کمترین نسبت را دارد و پس از آن پالایشگاه‌های تبریز و اصفهان قرار دارند. در حال حاضر متوسط P/ E صنعت پالایشی کمتر از متوسط بازار است. در میان پالایشگاه‌های با پیچیدگی پایین‌تر، پالایش نفت لاوان نسبت P/ E پایین‌تری دارد (گفتنی است پالایش نفت بندرعباس به دلیل توقف نماد برای افزایش سرمایه، در هیچ یک از بررسی‌ها لحاظ نشده است). بررسی روند حاشیه سود خالص این شرکت‌ها نشان می‌دهد که سال ۱۳۹۹ بالاترین میزان سود در یک دهه گذشته را داشته‌اند. پالایش نفت تبریز، تهران بیشترین حاشیه سود خالص را در سال ۱۳۹۹ داشتند. رشد قیمت نفت، افزایش قیمت ارز و برگشت کاهش ارزش موجودی از دلایل اصلی افزایش سود پالایشی‌ها در سال ۱۳۹۹ بوده است. همچنین در سال گذشته، کرک اسپرد به دلیل کرونا و کاهش تقاضای فرآورده‌ها در سطح پایینی بود که در سال‌جاری بهبود قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده است. به لحاظ ارزش جایگزینی به ازای هر بشکه نیز شرکت پالایش نفت اصفهان ارزان‌ترین شرکت در میان پالایشگاه‌های با پیچیدگی نسبتا بالاست. پالایش نفت تهران و تبریز بعد از آن قرار گرفته‌اند. «شاوان» و «شراز» به دلیل پیچیدگی پایین‌تر، به ازای هر بشکه ارزش دلاری پایین‌تری دارند.
