امکانات محلی در آثار جهانی

بسیاری از فعالان میراث فرهنگی و گردشگری از این وضعیت گلایه دارند. مثلا یکی از فعالان گردشگری استان خوزستان در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با انتقاد از وضعیت نامناسب سه محوطه ثبت‌جهانی‌شده این استان می‌گوید: «متاسفانه ثبت‌جهانی شوش، چغازنبیل و سازه‌های آبی شوشتر تاکنون هیچ کمکی به رونق گردشگری و بهبود اوضاع این سه محوطه تاریخی نکرده‌است.» این درحالی است که یکی از مزیت‌هایی که به نظر می‌رسد پس از به ثبت‌جهانی رسیدن یک اثر تاریخی باید از آن انتظار داشت کمک به رشد و معرفی آن محدوده باشد.

کارشناسان معتقدند منطقه تاریخی مانند شوش با وجود آنکه سه سال از به ثبت رسیدنش در یونسکو می‌گذرد؛ اما اتفاق اثرگذار و مثبتی در آن رخ نداده‌است. حتی چغازنبیل به‌عنوان اولین اثر ثبتی ایران در یونسکو از سال ۵۸ تاکنون نیز در وضعیت مساعدی به سر نمی‌برد. اما چرا ایران باید از چنین فرصت‌هایی استفاده نکند؟ مجتبی گهستونی در این زمینه می‌گوید: «محوطه‌ها و مکان‌هایی که از طرف یونسکو به ثبت‌جهانی رسیده‌اند تنها شامل یک بنا و یک محوطه کوچک نمی‌شود. به‌عنوان مثال سازه‌های آبی شوشتر، چغازنبیل و شهر باستانی شوش که در استان خوزستان به ثبت رسیده محوطه‌های بسیار بزرگی را شامل می‌شوند.»  ضعف مدیریت یکی از انتقادهایی است که از سوی فعالان مطرح می‌شود. عدم توانایی در مرمت، حفاظت، بهره‌برداری و معرفی آنها موجب شده تا هنوز گردشگران ایرانی و جهانی نتوانند به ارزش این آثار پی ببرند.

گهستونی با اشاره به این موضوع می‌گوید: «تا زمانی که مدیریت درست در این زمینه صورت نگیرد، محوطه‌های تاریخی به ثبت رسیده، از یک طرف معرفی نمی‌شوند و از طرف دیگر زیرساخت‌های لازم برای توسعه آنها نیز درنظر گرفته نمی‌شود. از سوی دیگر، تا وقتی زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل، محل اقامت، راهنما، بروشورهای معرفی مکان به زبان‌های مختلف، سایت‌های معرفی، مجتمع‌های رفاهی، سرویس‌های بهداشتی و... وجود نداشته‌باشد طبیعی است که یک گردشگر به سختی بتواند به این مکان‌ها بیاید.»  نبود انگیزه فعالیت خلاق در پایگاه‌های آثار ثبت‌جهانی موجب شده تا فعالیت‌هایی که صورت می‌گیرد ویژه و متمایز نباشد. این فعال میراث فرهنگی می‌گوید: «مدیریت پایگاه‌ها باید ویژه باشد؛ اما متاسفانه می‌بینیم بسیاری از این پایگاه‌ها نه کارشناس زبده دارند، نه امکانات کافی و نه انگیزه برای ایجاد شرایط خلاقانه و نه حتی امتیازهایی برای ورود بخش خصوصی را فراهم می‌کنند.» 

از آنجا که یونسکو پس از به ثبت‌جهانی رساندن یک اثر و محوطه تاریخی از این آثار حمایت معنوی می‌کند یکی از انتقادهای وارده در این بخش را در کمبود بودجه و سرمایه‌گذاری در جهت مرمت، بازسازی و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری می‌دانند. به گفته گهستونی، سازمان یونسکو نمی‌تواند برای ثبت هر اثر به‌طور مستمر حضور ملموس داشته‌ باشد و تنها از مسوولان می‌خواهد تا برنامه مدیریتی‌شان در زمینه اثر ثبت شده را بیان کنند.  وقتی محوطه‌ای ثبت‌جهانی می‌شود انتظار می‌رود گردشگران بیشتری به این مکان‌ها بیایند و برنامه‌ریزی‌های ویژه‌ای برای گردشگران لحاظ شود؛ اما متاسفانه بسیاری از این محوطه‌ها حتی از داشتن یک لیدر و راهنما نیز محروم هستند. در صورتی که کارشناسان گردشگری بر این باورند که با ایجاد فضایی برای ورود بخش خصوصی می‌توان امکاناتی را برای خدمات‌دهی به گردشگران حول این محوطه‌ها فراهم کرد. گهستونی می‌گوید مسوولان و مدیران پایگاه ثبت‌جهانی حتی این امکان را برای بخش خصوصی فراهم نمی‌کنند.

الزامات ورود بخش خصوصی

 تجربه نشان داده بخش خصوصی در صورتی که نداند چطور از این پتانسیل استفاده کند نمی‌تواند برای بهبود اوضاع کمک‌رسان باشد. احسان ایروانی، کارشناس میراث‌فرهنگی با تاکید بر اینکه واگذاری خدمات محوطه‌های تاریخی به بخش خصوصی با توجه به وضعیت مدیریتی و برنامه‌ریزی کنونی به خودی خود دردی را دوا نمی‌کند به «دنیای‌اقتصاد» با ذکر چند مثال که نسخه بخش خصوصی نتوانسته موفق عمل کند، ادامه می‌دهد: «بخشی که در تخت جمشید به بخش خصوصی واگذار شد به بازار مکاره تبدیل شده‌است. یا حمام سالار که در گنبد سلطانیه به بخش خصوصی واگذار شد اصلا موفق عمل نکرد. چون مدیریت درستی وجود ندارد. از یکسو ناآگاهی و کم‌دانشی مدیران بخش دولتی که نمی‌دانند چه بخشی از محوطه را باید به بخش خصوصی واگذار کنند و از سوی دیگر ناآگاهی بخش خصوصی چون در این زمینه تربیت نشده‌است امکان استفاده از شرایط موجود را نمی‌دهد.»

این کارشناس میراث‌فرهنگی راه‌حل موجود را در این می‌داند که مسوولان، مدیران و برنامه‌ریزان دستورالعملی را تدوین و براساس آن و با توجه به الگوبرداری از موارد موفق جهانی برنامه‌ریزی کنند تا براساس آن به شکل مدیریت شده بخش‌هایی را به درستی به بخش خصوصی واگذار کنند. در این شرایط می‌توان امیدوار بود که بخش خصوصی با کمک مدیریت کارآمد بخش دولتی بتوانند موفق عمل کنند.  حالا نبود بودجه کافی، نبود افراد متخصص و دلسوز، نبود زیرساخت‌های لازم برای ورود بخش خصوصی متخصص و سرمایه‌گذاری و... همگی دست به دست هم داده تا آثار جهانی کشورمان به اندازه ارزشی که دارند نه تنها به جهان بلکه به گردشگران داخلی هم معرفی نشود. حالا زمان آن رسیده، به‌جای افزودن بر کمیت ثبت‌های جهانی، بر کیفیت آثار ثبت شده افزوده شود.