نگاهی به طرح عمران منطقه‌ای خوزستان ۱۳۵۵- ۱۳۳۵

دستاورد سد دز

اجرای طرح‌های عمران منطقـه‌ای در ایـران در جهـت اهـداف مـدرن‌سـازی و اسـتفاده از فناوری‌های جدید، به منظور بهره‌برداری هر چه بیشتر از امکانات و استعدادهای کشـور و بالا بردن سطح زندگی ساکنان مناطق گوناگون، شـکل گرفـت. اولـین طـرح منطقـه‌ای در خوزستان اجرا شد که بخش عمده آن باعث شتاب جریان نوسازی در منطقه دزفـول شـد. مهم‌ترین فعالیت اقتصادی دزفول کشاورزی است؛ به علت توجه خـاص دوره پهلـوی دوم به خوزستان، احداث سد دز در این منطقه و استفاده وافر از آن در کشاورزی خوزستان در برنامه‌های دولت اهمیت خاصی یافت.

اجرای طرح‌های عمران منطقـه‌ای در ایـران در جهـت اهـداف مـدرن‌سـازی و اسـتفاده از فناوری‌های جدید، به منظور بهره‌برداری هر چه بیشتر از امکانات و استعدادهای کشـور و بالا بردن سطح زندگی ساکنان مناطق گوناگون، شـکل گرفـت. اولـین طـرح منطقـه‌ای در خوزستان اجرا شد که بخش عمده آن باعث شتاب جریان نوسازی در منطقه دزفـول شـد. مهم‌ترین فعالیت اقتصادی دزفول کشاورزی است؛ به علت توجه خـاص دوره پهلـوی دوم به خوزستان، احداث سد دز در این منطقه و استفاده وافر از آن در کشاورزی خوزستان در برنامه‌های دولت اهمیت خاصی یافت. این استان همواره موقعیت مهم خـود را در اقتصـاد ایران حفظ کرد و در رشد پیش‌بینی شده منطقه تاثیر بسزایی در اقتصاد دزفول داشت.

ایـن طرح که از سوی سازمان برنامه و با مشارکت شرکت عمران و منابع آمریکا انجـام و اعتبـار آن با وام بانک جهانی محقق شد، شامل احداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبکه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شبکه برق شهری، ایجاد و توسعه کشاورزی آبـی در منطقـه زیـر سد، احیای صنعت نیشکر و توسعه برنامه‌های آموزشی برای پیشرفت کشـاورزی منطقـه بود که به رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی دزفول انجامید و همچنـین بـرای اجـرای آن نهادهای جدید اقتصادی در کشور تاسیس شد. پژوهش پیش رو که به روش پژوهش‌های تاریخی با ترکیبـی از روش‌های توصـیفی، روایی و تحلیلی انجام شده است به این سوال پاسخ می‌دهد که «آیا اجرای ایـن طـرح‌ها باعث ایجاد تحول و توسعه در اقتصاد این ناحیه شده و به تبـع ایـن توسـعه اقتصـادی آیـا توسعه اجتماعی نیز صورت گرفته است؟»

تحقیق حاضر، برای درک توسعه محلی، دوره پهلوی را در نگاه توسـعه‌ای بـه چـالش کشیده و توانایی‌های منطقه را برای برنامه‌ریزان توسعه ملی مطرح و روشن کرده است کـه برنامه‌ریزان چه برنامه‌هایی را برای توسعه منطقه در اولویت قـرار دهنـد. ایـن پـژوهش بـا نگاهی تاریخی تحلیلی روند رشد و توسعه در این منطقه را مطالعه کرده و این تفکر را که همه امور انجام شده دوره پهلوی به ضرر مملکت و برای غـارت کشـور بـوده اسـت نادیده گرفته و با رویکرد تاریخی به توسعه، ، منابع را تجزیه و تحلیـل کرده است. با این نگاه هم از تحقیقات پژوهشگـران خـارجی کـه از بیـرون و بـه دور از مسائل سیاسی داخل واقعیت‌ها را بیان کرده‌انـد، هـم از اسـناد و گـزارش‌های تهیـه شـده سازمان‌های متولی طرح و همچنین از مصاحبه با مسوولان و کارشناسان این طرح‌ها که در اجرای آنها نقش فعال و تاثیرگذاری ایفا کرده‌اند، استفاده شده است.

درخصوص نقد پیشینه تحقیق، ذکر این نکات ضروری به نظر می‌رسد که برخی از آثار از جمله مقاله کاوه احسانی با عنوان «تبارشناسی طرح‌های بزرگ عمرانی در ایران معاصـر» و همچنین کتاب ابراهیم رزاقی با نام «آشنایی با اقتصاد ایران» بر آنندکه این طرح‌ها بـدون مشارکت جامعه محلی و مردم منطقه اجرا شده است. در صورتی که عکسی به‌جامانـده بـا مضمون زمینداران دعوت شده دزفول به سازمان برنامه برای مذاکره درخصوص اجـرای طرح، این دیدگاه را تضعیف می‌کند. برخی از منابع از اجرا نشدن صنعت تبدیل و فناوری به‌دست شرکت‌های کشت و صنعت انتقاد کرده‌اند که بایـد گفـت بـا پیـروزی انقـلاب اسـلامی و تعطیلی این شرکت‌ها مراحل گوناگون تکمیل آنها محقق نشد. برخی از منابع درخصوص از بین رفتن کشاورزی سنتی با آمدن کشاورزی مکانیزه مطالبی نوشته‌اند که در این مقاله روشـن شـده اسـت ایـن شرکت‌ها با اقدامات اصلاحی در کشاورزی باعث رونق در همه نظام‌های بهره‌برداری از جمله کشاورزی سنتی شده‌اند. برخی از منابع بحث مهاجرت گسترده روسـتاییان بـه شـهر دزفول را بعد از اجرای این طرح مطرح کرده‌اند؛ در صورتی که ایجاد شهرک‌های حاشـیه شهر از جمله شهرک مدرس که عمده مهاجران شهر دزفول را تشکیل می‌دهنـد، از بعـد انقلاب صورت گرفت. همچنین برخی منابع بیکاری زارعان در منطقه طرح را بیان کرده‌اندکه گزارش رئیس اداره کشاورزی دزفول بر اشتغال آنها در موسسات جدید دلالت دارد.

طرح مساله

جریان نوسازی دوره پهلوی اول در دزفول دیرتر از سایر شهرها شروع شد و با شیبی ملایم پیش رفت، اما در دوره پهلوی دوم اجرای طرح‌های عمرانی، از جمله طرح عمران منطقه‌ای خوزستان در قالب برنامه عمرانی هفت ساله دوم، به لحاظ آب فراوان و زمـین‌های مسـتعد برای کشاورزی‌های بزرگ و یکپارچه، جریان نوسازی در این شهر را شدت بخشید. طرح عمران منطقه‌ای خوزسـتان را دیویـد لیلیانتال (Liliental Eli David )و گـوردون کلاب (Clapp.R Gordon )تهیه و به سازمان برنامه پیشنهاد کردند و هـدف از آن احـداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبکه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شـبکه بـرق شـهری، ایجاد و توسعه کشاورزی آبی در منطقه زیر سد، احیای صنعت نیشکر، توسعه برنامـه‌های آموزشی برای پیشرفت کشاورزی منطقه و ایجاد شـرکت‌هـای کشـت و صـنعت بـزرگ چند ملیتی بود. حال پرسش اصلی این تحقیق این است که: آیا این طرح توانست موجبـات توسعه همه‌جانبه اقتصادی اجتماعی را در دزفول فراهم کند؟ به‌نظر می‌رسد طرح عمران منطقه‌ای خوزسـتان در دوره پهلـوی در رشـد اقتصـادی اجتماعی دزفول موثر بوده است. اغلب منابع و تحقیقات درخصوص طرح عمران منطقه‌ای خوزستان اهمیت منطقه اجرای طرح به لحاظ جغرافیای اقتصـادی و نحـوه اجـرای طـرح، نظام‌های متعدد بهره‌برداری و تاثیر طرح عمران منطقه‌ای در حوزه‌های گوناگون، تحـولات ایجادشده در اقتصاد منطقه چه در روستاهای طرح و چه در دزفول، و نتایج این طرح را در اقتصاد ملی بررسی کرده‌اند.

دگرگونی اقتصادی اجتماعی عمدتا در دوره پهلـوی دوم در نتیجـه درآمـد فزاینـده نفتـی میسر شد که بخش عمده‌ای از این درآمد از طریق برنامه‌های اقتصـادی صـرف بهره‌وری اقتصاد کشور شد (آبراهامیان، ۱۳۸۳:۳۹۰). از برنامه اول تا برنامـه سـوم عمرانـی، پـس از ارتباطات و مخابرات، کشاورزی در درجه اول اهمیت قرار داشت و به همین علت در ایـن برنامه‌ها بیشترین هزینه‌ها از نظر بخش‌های تولیدی به بخش کشاورزی اختصـاص یافـت (رزاقی، ۱۳۶۷:۸۰). به عبارتی، نخستین برنامه‌های توسعه در زیرساخت‌ها از جملـه شـبکه حمل ونقل، بخش کشاورزی، طرح‌های آبیاری و صنعت و معدن و منـابع انسـانی متمرکـز شد. یکی از این برنامه‌ها ساخت سد عظیم دز در دزفول بود که باعث توسعه نیروی برق به چند برابر شد و ناحیه تحت آبیاری آن تا سه میلیـون هکتار گسترش یافت. دولت همچنین در ادامه این اقدامات با تشویق واردات تراکتـور، داروهـای دامی، کود شیمیایی و بذرهای نمونه کشاورزی را توسعه بخشید (عیسوی، ۱۳۶۹:۶۰۶). در موافقت‌نامه‌ای بــین ســازمان برنامــه و شــرکت آمریکــایی «عمــران و منــابع» مقرر شد ایران بتواند از لحـاظ فنـی از خدمات کارمندان فنی هیات‌های گوناگون خارجی، بنگاه‌های خصوصـی و موسسـات تخصصی ملل متحد استفاده کند.

برای عملیات توسعه خوزستان کمیسیونی هفت نفره بـه نام «کمیسیون موقت هفت‌نفری برای عمران منطقه خوزستان» بـا شـرکت مرتضـی‌قلـی بیات مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، محمدعلی مافی سناتور، ابوالقاسم نجم استاندار سابق خوزستان، محمود ناصری وزیـر کشـاورزی، ابـراهیم مهـدوی اسـتاندار و رئـیس سازمان سد کرخه، عبدالحمید بختیار و صادق بوشهری نمایندگان مجلس، تشـکیل شـد.(Clapp, ۱۹۵۷: ۱۴) با تشکیل سازمان عمران خوزستان، برای بهره‌برداری هماهنگ از تمـامی منـابع منطقـه، طرح‌هایی نظیر شبکه‌ای از سـدها، شـبکه توزیـع بـرق، کارخانـه تولیـد شـکر، و مجتمـع پتروشیمی به اجرا درآمد (کاظمی، ۱۳۸۶:۷۴). احمد آل‌یاسین، مدیرعامل سـازمان آب و برق خوزستان در سال ۱۳۵۶ در این باره می‌گوید: بانک جهانی قبول کرد که سرمایه احداث سد را تامین بکند بـا ایـن پـیشنهـاد کـه بـرای آبیاری اراضی خوزستان ابتدا یک طرح آزمایشی در ۲۲ هزار هکتار انجام شود تا از نتایج آن تصمیم بگیرند که طرح را در سطح وسیع تری به مورد اجرا بگذارند. این طـرح شـامل احداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبکه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شبکه برق شهری، ایجاد و توسعه کشاورزی آبی در منطقه زیر سـد، احیـای صـنعت نیشـکر، برنامـه تولید و استفاده از گاز طبیعی و ایجاد و توسعه برنامـه‌های آموزشـی جهـت پـیشرفـت کشاورزی منطقه بود. این طرح کم‌کم تحـت نظـارت مـدیران و کارشناسـان ایرانـی قـرار گرفت و به سازمان آب و برق خوزستان که یـک نهـاد جدیدالتاسـیس بـود، واگـذار شـد.

در تاریخ ۹ فروردین ۱۳۳۵ / ۲۹ مارس ۱۹۵۶ قرارداد مربوط به استخدام شرکت عمـران و منابع امضا شد (ابتهاج، ۱۳۷۱:ج ۱، ۳۸۸ ) و پس از آن کار احداث سد دز با اعطـای وام ۷۵ میلیون دلاری بانک جهانی آغاز و در اسفند سال ۱۳۴۱ / ۱۹۶۲ ساختمان سـد عظـیم، افتتاح شد و نیروی برق آن در اردیبهشـت سـال ۱۳۴۲ / ۱۹۶۳ در دسـترس بسـیاری از مـردم شهرسـتان‌های اسـتان خوزستان قرار گرفت (دفتر برنامه و بودجه استان خوزستان، ۱۳۵۴ ب: ۳۲). عبدالرضا انصاری، رئیس سازمان آب و برق خوزستان در سال ۱۳۴۰،در ایـن بـاره می‌گوید: «از برقی که از سد دز می‌گرفتند می‌توانستند تمام ایران را بـرق دهنـد و ایـن برق باعث شد که کارخانه‌های زیادی در خوزستان راه‌اندازی شود.» همزمان با احداث سد سازمان برنامه بـرای طـرح آبیـاری منطقـه زیـر سـد خـوانین و زمینداران بزرگ دزفول از جمله مسـتوفی، حـاجی شـیخ، قطـب، سـهرابی، ظهیرالاسـلام، طهماسبی و کمالی را برای مذاکره و مشارکت آنها در اجرای طرح به تهران دعوت کرد و مدت دو ماه با رئیس و مدیران سازمان برنامه درباره مقدمات اجرای طرح جلسـه تشـکیل داد.

احداث سد دز آب مورد نیاز کشاورزی دزفول و منطقه را، به منزلـه یکـی از پایـه‌های اساسی توسعه اقتصادی، فراهم کرد (علیپور دزفولی، ۱۳۷۰:۵۳)، تغییرات عمده‌ای از نظر تنوع و مقدار محصولات این منطقه به‌وجود آورد و بازده محصولات را دو تا سـه برابـر افزایش داد؛ به‌طوری که محصول گندم از ۶۷۵ کیلوگرم در هکتار به ۱۶۰۰ کیلـوگرم، جـو از ۷۳۵ کیلوگرم در هکتار به ۱۸۰۰ کیلوگرم و برنج از ۱۶۰۰ کیلوگرم بـه ۳۰۰۰ کیلـوگرم در هکتار رسید (افشار سیستانی، ۱۳۶۶:۲۳۱-۲۳۰). همچنین به واسـطه تاسـیس ایـن سـد برنامه‌های عمرانی از قبیل راهسازی و شهرسـازی امکـان‌پذیر شـد و تحـول مهمـی را در اقتصاد منطقه به‌وجود آورد (دفتر برنامه و بودجه استان خوزسـتان، ۱۳۵۴ ب: ۳۷). قبـل از احداث شبکه آبیاری دز دو آبگیر در شرق و غرب رودخانـه دز درسـت شـده بـود و آب هرکدام از این آبگیرها به نهرهایی سرازیر می‌شد و زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کـرد. این نهرها متعلق به مالکان بود و زارع هیچ‌گونه حقی نداشـت. ایـن سیسـتم سـنتی ضـمن اینکه زحمت و هزینه زیادی را به کشاورزان تحمیل می‌کرد، کـارآیی لازم را نیـز نداشـت (درکتانیان، ۳۰ مهر ۱۳۹۴:مصاحبه). با احداث سد دز و دو سد تنظیمی در محل علـی کلـه و سد انحرافی در پایین پل قدیم دزفول و همچنین ایجاد صدها کیلومتر کانال‌های درجه یک و درجه ۲ همه روستاها و قصبات دزفول آبیاری شد؛ درحقیقت با افتتاح این طـرح شـبکه بزرگ آبیاری دوره ساسانیان بازسازی و بهسازی شد (سجادی، ۱۳۸۸:۸۶ )

عوامل مطلوب طبیعی در منطقه‌ای مثل دزفول و هزاران هکتار زمین قابل کشاورزی در این منطقه، در کنار ایجاد این سدها و کشاورزی مدرن، توسعه و گسترش شهر را به همراه داشـت (علـیپـور،۸۴:۱۳۷۰)، دزفولی بعد از احداث سد دز برای بهبود کشاورزی منطقـه، نخسـت اقـدامات عمرانـی در ناحیه‌ای ۲۲ هزار هکتاری که در جنوب دزفول قرار داشت و شامل ۵۸ قریه بود، انجام شد و پس از کسب تجربیات و تربیت کادر فنی مجهز و آشنا کردن بسیاری از مالکان و کشاورزان با روش‌های نوین کشاورزی عملیات عمرانی به سایر مناطق بسـط داده شـد ( سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، ۱۳۴۲: ۶۱). طرح آزمایشـی دز در ازدیـاد انـواع محصـول و بـالا بـردن درآمـد کشـاورزان بسـیار موفقیت‌آمیز بود (سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، ۱۳۴۷:۲۱)؛ بنـابراین، روحـانی، وزیـر وقت آب و برق، طی نامه‌ای به بانک جهانی اعلام کرد، با توجه به سیاست‌های کلان کشور درباره بهره‌برداری از منابع آبی و خاکی منطقه که باید منجـر بـه ارتقـای سـطح کیفـی زندگی مردم منطقه شود، دولت در نظر دارد اراضی اختصاص یافته به کشت و صنعت‌ها را به ۶۸ هزار هکتار افزایش دهد. او طی این نامه از بانک جهانی درخواست کرد که وام مورد توافق را در مرحله دوم بازنگری قرار دهد.

منبع: تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395، 109-85.

مقاله ارزیابی تاثیر طرح عمران منطقه‌ای خوزستان در شهر دزفول 1355 -1335 نوشته: غلامرضا درکتانیان، مسعود صفایی پور، مرتضی نورایی، مرتضی دهقان نژاد