مدل دو فازی قیمت‌گذاری سوخت

گروه بازار پول: در حالی که گزارش‌ها حاکی از آن است که تغییرات قیمتی بنزین در سال جاری براساس میزان مصرف متغیر خواهد بود، مرکز پژوهش‌های مجلس با ارائه یک مدل، پیشنهاد می‌دهد که سیاست‌های اصلاح و حذف یارانه سوخت، بر اساس سازوکار قیمت‌گذاری خودکار با تاکید بر هموارسازی تدریجی قیمت صورت گیرد. این روش باعث می‌شود قیمت‌گذاری سوخت از یکسو بر اساس تغییرات بهای جهانی آن تعدیل ‌شود و از سوی دیگر، نوسانات قیمت‌های جهانی بر قیمت‌های خرده‌فروشی کنترل شود. در این پژوهش بر غیر سیاسی کردن فرآیند اصلاح و حذف یارانه برای موفقیت این طرح تاکید شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در این پژوهش بیان می‌کند که برای دست یافتن به رویه متناسب با اقتصاد ایران، باید مجموعه روش‌های اصلاح یارانه در دنیا مدنظر قرار گیرد و مبتنی بر زمینه اقتصادی و اجتماعی ایران روش بهینه طراحی شود.

لزوم غیرسیاسی بودن اصلاح

این پژوهش با بررسی تجربه ده‌ها طرح در خصوص اصلاح یارانه‌ها در دنیا تاکید می‌کند که «غیر سیاسی کردن فرآیند اصلاح یارانه» شرط محوری موفقیت برنامه‌های اصلاح یارانه بوده است که براساس روش‌های فنی متناسبی پیاده‌سازی می‌شود. از مهم‌ترین مقدمات غیرسیاسی کردن اصلاح یارانه‌ها می‌توان به مواردی نظیر «ثبات نسبی اقتصاد کلان» و «پایین بودن نسبی قیمت‌های جهانی حامل ها» اشاره کرد. این پژوهش غیرسیاسی کردن این فرآیند را یک نکته حیاتی می‌داند و در توضیح آن اشاره می‌کند: «با وجود اینکه در ظاهر به نظر می‌رسد غیرسیاسی کردن فرآیند اصلاح یارانه سهل‌الوصول است، اما تجربه‌های واقعی که در سراسر دنیا وجود دارند نشان می‌دهند برخی از کشورها توانسته‌اند به خوبی اصلاح تدریجی یارانه انرژی را با موفقیت مدیریت کنند، اما در مقابل برای برخی از کشورها انجام اصلاحات یارانه انرژی باعث شده اقتصاد کلان دچار بی‌ثباتی شود و حتی در مواردی نیز ثبات سیاسی دولت‌ها از این بابت تهدید شده است.» این پژوهش با اشاره به این موضوع لازم می‌داند که در انجام اصلاحات یارانه انرژی، مجموعه آثار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و ظرفیت‌های کشور در این ابعاد با هم مدنظر قرار گیرند. مطابق یافته‌های این پژوهش، سیاسی بودن فرآیند اصلاح باعث می‌شود که به جای سپردن به دست سازوکار، این سیاست به دست اراده دولت‌ها و مجلس‌ها اتفاق افتد و از آنجا که معمولا مقاومت اجتماعی شدیدی در مقابل اصلاح یارانه‌ها وجود دارد، دولت‌ها و مجلس‌ها به دلیل هزینه سیاسی سنگین این اصلاحات، به سختی قادر به اصلاح وضع نابسامان یارانه‌ای هستند. یارانه‌هایی که معمولا ابتدا با هدف‌های حمایتی کوتاه‌مدت آغاز می‌شوند و به تدریج ادامه‌دار شده و ضمن عادت کردن بدنه اقتصادی و اجتماعی به آن، به سختی قابلیت حذف آسان پیدا می‌کنند به‌طوری که تجربه‌های حذف و اصلاح یارانه سوخت در کشورهای مختلف معمولا با مقاومت‌های اجتماعی شدید همراه بوده و دولت‌ها از بیم تاثیرات سیاسی، یا آن را به تاخیر می‌اندازند و یا تدابیر تسکین دهنده حذف یارانه، به مساله‌ای آسیب‌زا تبدیل می‌شوند.

اصلاح موانع طرح

این پژوهش براساس تجارب اصلاح یارانه 22 کشور معتقد است که هر چند هزینه یارانه معمولا زیاد است، اما هزینه سیاسی اصلاح آن نیز برای دولت‌ها زیاد است. در این پژوهش به برخی از اقدامات انجام شده در تجربه‌های موفق اصلاح یارانه‌ها به شکل خلاصه اشاره شده است. گام اول در این خصوص شناسایی موانع اصلاح و در گام دوم طراحی استراتژی اصلاح، شامل اصلاح خودکار قیمت‌ها با قواعد هموارکننده است. در بخش نخست مواردی مانند «فقدان اطلاعات»، «فقدان اعتبارسیاسی»، «نگرانی نسبت به تاثیر منفی اجتماعی»، «نگرانی نسبت به تورم، نوسان قیمت‌ها و تاثیر بر رقابت‌پذیری»، ‌«شرایط نامناسب اقتصاد کلان در هنگام آغاز اصلاح یارانه‌ها» و «مخالفت و مقاومت گروه‌ها» باید در پیش از اجرای طرح مدنظر قرار گیرد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت دولت‌ها در اصلاح سیستم یارانه‌ها و اصلاح قیمت‌های انرژی تک‌کاره بودن (فاقد عمومیت بودن) اصلاح قیمت انرژی است. در این خصوص چند مورد اشاره شده که نکته نخست آن است که اصلاحات قیمتی صرفا با هدف تامین شکاف مالی بودجه دولت ایجاد می‌شود و با رفع این نیاز، اصلاحات نیز پایان یافته یا معلق می‌شود. نکته دوم نیز به این موضوع اشاره می‌کند که فرمول مشخصی برای اصلاح وجود ندارد و صرفا قرار است به یک شکاف قیمتی پایان داده شود. این پژوهش یکی دیگر از دلایل ایجاد مقاومت اجتماعی و در نتیجه افزایش هزینه سیاسی اصلاح را شوک آور بودن تغییر یا عدم عادت مصرف‌کنندگان دانست. به اعتقاد نویسندگان «اصلاحات قیمتی یکباره یا چندباره با حفظ تغییرات شدید»، «اصلاحات تدریجی در مقاطع زمانی طولانی مدت (یک بار در سال»، «اصلاحات قیمتی به‌عنوان پدیده‌ای با داشتن عزم سیاسی» باعث می‌شود هزینه سیاسی این اصلاحات زیاد شود.

هفت ویژگی برای طرح مطلوب

پژوهش حاضر برای رفع عوارض عنوان شده، هفت ویژگی را برای طرح مطلوب معرفی می‌کند. نخست آنکه دلیل تغییرات قیمت براساس مقتضیات و چارچوب یک فرمول شناخته شده صورت گیرد و نه نیاز به پر کردن یک شکاف قیمتی. دوم آنکه تغییرات قیمت با هدف تامین شکاف مالی دولت نباشد، اما در عین حال تعادل مالی دولت نیز (چه از طریق گذار کامل قیمت‌های بین‌المللی و عدم نیاز به یارانه و چه از طریق تامین مالیات) حفظ شود. نکته سوم بر این اصل تاکید می‌کند که سازوکار به گونه‌ای باشد که هدف‌گذاری کامل را تامین کند. «تغییرات مدام قیمت‌ها و عدم توقف آن»، «تدریجی بودن تغییرات قیمتی» و «خودکار بودن و مداوم بودن تغییرات» سه ویژگی دیگر است که مورد آخر، غیرسیاسی بودن و عادی بودن آن را تضمین می‌کند. ویژگی هفتم، این است که در صورت نیاز، ناظر یا تنظیم‌کننده غیردولتی یا مستقل برای سازوکار تعیین شود.

تعریف حالت گذار

یک موضوع مهم در ویژگی‌ها تعریف حالت گذار کامل است که در این پژوهش به شکل تفصیلی به تشریح آن پرداخته شده است. در روش شاخص گذار، نسبت تعدیل قیمت خرده فروشی در بازار داخلی به تغییر قیمت در بازارجهانی به‌عنوان معیاری برای سنجش یارانه‌ای بودن اقتصاد استفاده می‌شود. بر این اساس شاخص گذار از تفاضل تغییرات قیمت خرده‌فروشی (قیمت فعلی منهای قیمت قبلی) نسبت به تفاضل قیمت جهانی در نظر گرفته می‌شود. این شاخص نشان می‌دهد که بازار داخلی تا چه میزان متاثر از بازار خارجی است و تغییر در بازار خارجی به چه میزان در قیمت‌های داخلی منعکس می‌شود. اگر رقم شاخص بزرگتر یا مساوی یک باشد، اصطلاحا این حالت را گذار کامل می‌گویند. به این معنا که یارانه‌ای در اقتصاد وجود ندارد و تمام تغییرات در بازارهای جهانی به بازار داخلی منعکس می‌شود.

قیمت‌گذاری خودکار با جزء هموارساز

این پژوهش با معرفی چارچوب این طرح، سازوکار موسوم به قیمت‌گذاری خودکار سوخت (AFPM) همراه با هموارسازی قیمت معرفی شده است. به شکلی این قیمت‌گذاری تدریجی در دو فاز صورت می‌گیرد. ابتدا قیمت‌گذاری سوخت به شکل خودکار صورت می‌گیرد و سپس با بهره‌گیری از یکی از ابزارهای هموارکننده «نوار هموارکننده» یا «میانگین متحرک» امکان کاهش نوسان متغیرهای ورودی به قیمت خرده‌فروشی را ایجاد می‌کند. سازوکار خودکار قیمت‌گذاری سوخت به روشی اطلاق می‌شود که ضمن فراهم کردن زمینه گذار ساختاری، آرام و مداوم به قیمت‌های بین‌المللی، همراه با هموارسازی قیمت، به‌عنوان سپری در مقابل انتقال جهش‌های قیمت بین‌المللی به بازار داخلی و نیز اقشار فقیر عمل می‌کند. جلوگیری از انتقال نوسانات جهشی بازار بین‌المللی به بازار داخلی از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که بازار بین‌المللی سوخت به‌شدت پرنوسان است.

عبارت خودکار در سازوکار AFPM، به نوسان خودکار خروجی سازوکار (قیمت سوخت) براساس نوسان اجزای فرمول قیمت به‌کار رفته برای تدوین سازوکار اشاره دارد. به‌عنوان مثال در صورت نوسان جزء قیمت واردات سوخت در فرمول AFMP یا جزء مالیات سوخت یا جزء هزینه توزیع، قیمت خروجی سازوکار نیز براساس ساختار تدوین شده در فرمول تغییر می‌کند. همچنین دلیل استفاده از جزء هموارکننده این است که در سازوکار خودکار قیمت نیز برای کاهش دامنه نوسانات قیمت نهایی و جلوگیری از نوسان شدید در خروجی فرمول به‌کار می‌رود، تا هم پایداری مالی دولت حفظ شود و هم مصرف‌کنندگان و بازار داخلی در مقابل نوسانات بیرونی محافظت شوند.

تشریح موضوع با یک مثال

این پژوهش سازوکار موجود را با یک مثال تشریح کرده است. به‌عنوان مثال اگر برای قیمت خرده فروشی سوخت عواملی مانند «قیمت بین‌المللی»، «هزینه واردات و توزیع» و «هزینه مالیات» در نظر گرفته شود. در این روند باید برنامه زمانی به روز کردن اجزای فرمول به روز شود، به شکلی که قیمت بین‌المللی واردات ماهانه به روز می‌شود، هزینه واردات و توزیع 6 ماه یکبار به روز می‌شود و نرخ مالیات نیز سالانه به روز می‌شود. در نتیجه می‌تواند تغییرات قیمت نهایی را به‌صورت ماهانه در نظر بگیریم. اگر در این فرمول از جزء هموارکننده استفاده نشود، تغییرات قیمت بین‌المللی (یا اجزای دیگر) مستقیما به قیمت نهایی اضافه می‌شود و هر ماه نیز قیمت سوخت تغییر می‌کند. به همین منظور از دو روش «نوار قیمت» و «میانگین متحرک» استفاده می‌شود. در روش نخست حداکثر افزایش یا کاهش در یک محدوده مشخص (به‌عنوان مثال 3 درصد به‌عنوان عرض نوار) در نظر گرفته می‌شود و این فرآیند تغییر 3 درصدی در هر ماه تا جایی ادامه پیدا می‌کند که گذار تکمیل شود. در روش دوم، اما محدودیتی برای خروجی فرمول اعمال نمی‌شود، اما به جای وارد کردن قیمت بین‌المللی در هر ماه، از میانگین 3 ماهه (یا چند ماهه) استفاده می‌شود و به این ترتیب کاهش یا افزایش شدید در بازار بین‌المللی، هموار می‌شود. البته از نظر نویسندگان این پژوهش می‌توان دو ابزار مذکور را باهم در نظر گرفت، اما به دلیل نبود تجربه بین‌المللی در این مورد، ممکن است اجرای آن ساده نباشد. نکته بعدی در اجرای این مورد، ممکن است اجرای ساده آن نباشد. نکته بعد که در اکثر سازوکارهای خودکار قیمت‌گذاری سوخت نیز مشاهده می‌شود، آن است که جزء یارانه به منظور بیشتر از جزء مالیات جدا می‌شود و یک یا هردو آنها به‌عنوان عضو تنظیم‌کننده استفاده می‌شود. تعیین اینکه جزء تنظیم‌کننده کدامیک باشد، معمولا به میزان حساسیت پایداری مالی دولت به درآمدهای مالیاتی بستگی دارد که در صورت حساسیت زیاد، یارانه تنظیم‌گر خواهد بود.