اینجا کار همه سکه است

زنگ تفریح با همکارم مشورت کردم و مشکل عدم یادگیری درس سکه‌های تاریخ را به او گفتم. او با وجود اینکه معاون مدرسه بود ولی چون سالیان سال مثل من معلم چهارم ابتدایی بود، خوب مشکل من را درک کرد و پیشنهاد داد به جای تکرار تئوری درس تاریخ یک روز بچه‌های کلاسم را به موزه سکه ببرم و مجددا این درس را آنجا برایشان بگویم. با وجود اینکه در موزه نتوانستم درس را بازگو کنم ولی با صبر و حوصله کارشناس سکه‌ها، دانش‌آموزانم نه تنها تمام درسشان را یاد گرفتند
بلکه وقتی انشایی با موضوع آزاد دادم، بیشترشان از موزه سکه نوشتند.
موزه‌ای در بانک
موزه سکه، متعلق به بانک سپه و در شعبه مرکزی آن قرار دارد. برای رفتن به آنجا که در خیابان امام‌خمینی قرار دارد، راه‌های مختلفی از جمله اتوبوس از تمام میادین شهر، تاکسی و مترو وجود داشت ولی با توجه به مسیر نزدیک مدرسه ما که در میدان منیریه بود و تعداد بچه‌ها، مینی‌بوس را با هماهنگی مدیر و معاون مدرسه برای این کار هماهنگ کردیم.
موزه در ایام عادی فقط روزهای سه‌شنبه ۱۲-۹ باز بود ولی به مناسبت دهه فجر از انحصار یک روز برای بازدید خارج شده و همه روزه آماده پذیرایی شده بود. بنابراین پس از هماهنگی با خانم فروغیان، کارشناس سکه موزه، به اولیای دانش‌آموزان هم اطلاع دادیم و بچه‌ها را به موزه سکه بانک سپه بردیم.
شعبه مرکزی بانک سپه، درست مقابل درب مترو در خیابان امام‌خمینی و داخلش موزه سکه قرار دارد. برای رسیدن به موزه پس از عبور از درهای بزرگ و آهنین بانک به حیاطی رسیدیم که درخت‌های تنومند آن حکایت از تاریخ طولانی این ساختمان و حیاط دارد. در مقابل درب، ساختمان بزرگ و زیبای بانک قرار دارد و در سمت راست پس از عبور از راهرویی باریک به حیاط دیگری رسیدیم و درب مقابل ما «موزه سکه» بود که با پلاتری که در مقابل قرار داده‌اند هر علاقه‌مندی را به موزه دعوت می‌کرد.
پس از ورود به موزه، راه ما سه شعبه می‌شد مقابل موزه، دست راست، بخش مرمت و دست چپ، بخش اداری. در مقابل در ورودی موزه، یک مامور محافظ نشسته بود و روی میز مقابلش شکلات‌هایی برای پذیرایی از بازدیدکنندگان قرار داشتند. پس از عبور از در شیشه‌ای که در اصلی موزه بود، سالنی در مقابلمان نمایان شد که دور تا دور آن ویترین و در بالای ویترین‌ها شماره‌های آنها قرار داشت. چهار ویترین پایه‌دار هم در وسط سالن که حدودا ۱۵۰مترمربع ارتفاع داشت، قرار گرفته بود.
خانم فروغیان، کارشناس سکه موزه، با ورود دانش‌آموزان به استقبال ما آمد و با روی خوش پس از خیرمقدم، از ویترین شماره یک که در مقابل قرار داشت، شروع به توضیح دادن کرد و گفت: «قدیمی‌ترین سکه‌هایی که در دنیا وجود دارد، مربوط به جزایر یونانی‌نشین آسیای صغیر است. ساکنان این جزایر مردمی با فرهنگ و دارای شغل تجارت و ثروتمند بودند، بنابراین زودتر از سایر دولت‌های دیگر به ضرب سکه همت گماردند.»
وی با اشاره به نقوش حیوانات بر روی این سکه‌ها در رابطه با علت این امر گفت: «اولین سکه‌هایی که در این دوران وجود دارد مربوط به قرن هفتم و هشتم پیش از میلاد است که معمولا بر روی آنها نقش حیوانات دیده می‌شود و علت این امر وجود خدایان متعدد و نمادهایی که از حیوان برای آنها انتخاب می‌کردند، است. به عنوان مثال، نقش لاک‌پشت، نماد الهه آرتمیس و نقش روباه به عنوان نماد الهه باکوس بوده است.»
او در ادامه قدیم‌ترین سکه استاندارد را از لحاظ وزن و قطر مربوط به جزیره «لیدی» و به نام «کرزئید» و منتسب به شاه «کرزوس» در قرن ششم قبل از میلاد نامید و افزود: آنها افرادی ثروتمند، تاجر و فرهنگ‌دوست بودند و به علت وجود رودخانه «پاکتول» که از میان شهر «سارد» مرکز لیدی می‌گذشت و حاوی طلا بود، بسیار ثروتمند بودند.»
آشنایی ایرانیان با سکه
خانم فروغیان جرقه ضرب سکه در ایران را به زمان کوروش کبیر نسبت داد و اظهار داشت: «زمانی‌ که کوروش کبیر آسیای صغیر را به تصرف خود درآورد متوجه ضرب سکه در این منطقه شد و تصمیم به انتقال این صنعت به کشورش، امپراتوری ایران گرفت، اما به علت ادامه سفرش تا آفریقا، موفق به انجام تصمیمش نمی‌شود و بالاخره در زمان داریوش اول، این مساله عملی شده و داریوش ابتدا انقلابی در بخش‌های مختلف مالی و اقتصادی، اداری و اجتماعی به وجود آورد و برای این کار سکه‌های آسیای صغیر را وارد ایران کرد و به این ترتیب تکنولوژی ضرب سکه وارد ایران شد.»
وی اولین سکه‌های این دوره را به سه نوع که در ایران مرکزی، سلاطین و استان‌ها ضرب می‌شد تقسیم کرد و گفت: «در ایران دوران هخامنشی سکه‌هایی را که در ایران مرکزی ضرب می‌شدند عبارتند بودند از «سبکل» یا «شکل» که نقره بودند و سکه‌های طلا که «دریک» یا «زریک» نامیده می‌شدند. این سکه‌ها عموما دارای نقش سرباز هخامنشی که نیزه، دشنه و یا تیر و کمان در دست داشتند، بودند.»
نکته جالب توجه در این دوره ارزش سکه‌های «یک‌در‌یکی» است که 97درصد طلای خالص بوده و فقط 3درصد آنها از آلیاژ استفاده می‌شده است و یک سرباز خارجی با آن می‌توانست تمام هزینه‌های یک ماهش را بپردازد.
در این دوره ساتراب یا استاندارها، نیز اجازه داشتند سکه‌های خود را ضرب کنند. این سکه‌ها دو رو داشته و نقش ساتراب هخامنشی مانند: «مازه»، «آریارات»، «ابروکوماس»، «داتام» و «فرناباز» که بر یک طرف دیگر آن تصویر خدایان یونانی مانند هرکول و زئوس که بر روی چهارپایه‌ای نشسته‌اند ضرب شده است.
به جز این دو نوع سکه، سکه‌های دیگر در دوران هخامنشیان ضرب می‌شدند که مربوط به امرای تابع هخامنشی است که توسط شاه‌های هخامنشی، ابقا شده‌اند ولی هنوز تحت قیمومیت شاه قرار می‌گرفتند که اجازه ضرب سکه را دارا بود؛ مانند کشورهایی مانند صور، صیدا، قبرس، آراد لیبی و کاری.
وی وقایع مهم تاریخ را انگیزه‌ای برای ضرب سکه‌ها دانسته و گفت: «در طول تاریخ برخی وقایع مهم تاریخی باعث ضرب سکه شده‌اند و در زمان اسکندر که سکه‌های هنری و ارزشمندی ضرب و این وقایع ماندگار شده‌اند. به عنوان مثال در زمان اسکندر، وقتی او وارد ایران و با فرهنگ و تمدن غنی آن روبه‌رو شد با دختر داریوش سوم ازدواج کرد و سکه‌ای ضرب کرد. در آن زمان واحد پول «دریک» بود و سکه‌ها غالبا یک دریکی ضرب می‌شدند و از جنس طلا بودند ولی به مناسبت ازدواج اسکندر با دختر داریوش برای اولین مرتبه سکه دو دریکی طلا ضرب شد و به روایتی ۱۰هزار نفر از سپاه اسکندر با ۱۰هزار دختر ایرانی عقد کردند.
15ویترین دور تا دور سالن و وسط آن قرار داشتند که به جزو ویترین 13-14 و 15 که متعلق به مسکوکات خارجی و هدایا بود، تماما به سکه‌هایی از دوره‌های «هخامنشیان، سلوکیان، باختریان، اشکانیان، خرسن، الیمائی، شاهزادگان پارس، ساسانیان، طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل‌زیار، دیلمیان، غزنویان، سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان، جلایریان، گورکانیان، قره‌قویونلو، آق‌قویونلو، صفویان، افشاریه، زندیه، قاجاریه، پهلوی و جمهوری اسلامی اختصاص دارد که با کدهایی در زیر آنها شماره‌گذاری شده‌اند» از خانم فروغیان راجع به این اعداد سوال کردم و پرسیدم لزوم درج این کدها چیست که وی پاسخ داد: «موزه سکه بانک سپه، بیش از 10هزار سکه از تمام دوره‌ها در گنجینه خود دارد.
این سکه‌ها هر کدام دارای مشخصاتی هستند از جمله قطر، مکان اکتشاف، محل نگهداری فعلی، نقش‌های رو و پشت سکه و تعابیر آنها، جنس، وزن و مشخصات مرمت‌های انجام شده که در شناسنامه‌ای برای هر کدام از این سکه‌ها درج شده و شماره‌ای برای این شناسنامه قرار داده شده تا هر گاه نیاز به آن شد به راحتی بتوانیم از آن استفاده کنیم».
در این میان برخی از سکه‌ها دارای نقوش نبوده و کلماتی بر روی آنها حک شده‌اند، او در رابطه با این سکه‌ها نیز اظهار داشت: «در دوره خلفای اموی و عباسی، ضرب سکه‌ها تغییراتی یافت به صورتی که به عنوان مثال در دوره خلفای عباسی سکه‌هایی ضرب می‌شد که در یک وجه آن جمله «لا‌اله‌الا‌ا.... وحده لا شریک له»، و در وجه دیگر آن (ا... محمدرسول‌ا...) به همراه آیه 33 سوره توبه ضرب شده است. در حاشیه این سکه‌ها نیز تاریخ و محل ضرب سکه و در حاشیه خارجی آن آیه 3 و 4 سوره الروم آورده شده است.»
در ویترین شماره ۱۳ که تقریبا نزدیک ورودی شرقی در موزه بود، مسکوکات خارجی از جمله سکه‌هایی از امپراتوران روم از قرن اول میلادی، روم شرقی (بیزانس) تا قرن یازدهم تا ممالک غربی مانند ایتالیا (ونیز)، اتریش، روسیه، آلمان، هلند، انگلیس، آمریکا، هند، مهر، شام، خلفای فاطمی، تونس امپراتوران مغول، امرای منگیت و امرا و سلاطین افغانستان وجود داشت. ویترین ۱۴ و ۱۵ هم به هدایا اختصاص داشت. این هدایا نه تنها ارزش کمتری از سکه‌ها نداشتند بلکه در نوع خود بی‌نظیر بودند.
از جمله این هدایا، کتبی با جلدهای طلا، جواهرات قیمتی، تفنگ، سکه‌های یادبود و جام جواهرنشان بودند که به مناسبت‌های مختلف مستقیم یا غیرمستقیم به موزه اهدا شده‌اند.
علاوه‌بر این دو فرمان از الوند بیک میرزا آق‌قویونلو و شاه‌اسماعیل صفوی قرار دارد که شادروان جابرانصاری به موزه اهدا کرده که درباره واگذاری روستای ویسین از توابع گلپایگان و معاف داشتن شخصی از کلیه مالیا‌ت‌ها است و ممهور به امضای شاه‌اسماعیل اول و الوند بیک میرزا است. در بعضی از ویترین‌ها شماره‌هایی قرار دارند که سکه‌‌ای رویشان نیست وقتی از خانم فروغیان در این رابطه سوال کردم، خانم فراهانی، کارشناس مرمت موزه را به من و دانش‌آموزان معرفی کرد و گفت که در بخش مرمت موزه هر بار تعدادی از سکه‌ها توسط ایشان مرمت می‌شوند
و جاهای خالی مربوط به سکه‌های در حال مرمت است.
همچنین مستندنگاری این سکه‌ها که شامل ثبت آنها در دفتر اموال انتقال اطلاعات مسکوکات در رایانه و ایجاد امکان استفاده بازدیدکنندگان و پژوهشگران از اطلاعات سکه‌ها است توسط آقای احمدی نائینی، موزه‌دار این مجموعه انجام می‌شود. سکه‌ها با وجود اینکه به نظر می‌آمد همه یک کارایی داشته و باید یکسان باشند ولی جالب است که در دوره‌های اولیه ضرب سکه در ایران سکه‌هایی با قطر دو میلی‌متر و در‌ دوره‌ای سکه‌هایی به قطر ۲۶میلی‌متر ضرب
شده‌اند.
خانم فروغیان در پایان توضیحاتش به دانش‌آموزان از زحماتی که برای تهیه و جمع‌آوری سکه های این موزه انجام شده بود یاد کرد و گفت: موزه سکه بانک سپه، در سال ۱۳۴۲ تاسیس شده است و از همان بدو کار با زحمات زیاد افراد متخصص همراه بوده است، از جمله تیمسار «آق‌اولی، که پس از بازنشستگی در ارتش مدیرعامل بانک سپه شد و خدمات زیادی را به این بانک کرد، یکی از این خدمات، موزه سکه بانک سپه بود.
او برای این کار، خانم ملک‌زاده بیانی را که تحصیل کرده موزه لوور پاریس و رییس بخش سکه‌شناسی موزه ملی ایران بود را مسوول راه‌اندازی موزه سکه بانک سپه کرد و طی 10سال با فراخوانی از مجموعه‌داران سکه و تخصیص اعتبارات فراوان، سکه‌های زیادی را جمع‌آوری کردند و در حال حاضر این موزه بیش از 10هزار سکه از قدیم‌ترین سکه‌های ضرب شده جهان که مربوط به آسیای صغیر، جزایر یونانی‌نشین و دوره‌های مختلف تاریخی ایران تا دوره معاصر را در خود جای داده است.»
موزه از ساعت ۹ تا ۱۲ وقت بازدید داشت و بچه‌ها با وجود اینکه با علاقه به صحبت‌های کارشناس سکه موزه گوش سپرده بودند ولی ناچار بودیم به مدرسه بازگردیم. دیدارمان از موزه رایگان بود علاوه بر این هنگام ترک آن کارت‌پستال‌هایی از بعضی سکه‌ها و یک بروشور کوچک به دانش‌آموزان و یک کاتالوگ به خودم و مربی همکارم هدیه داده شد تا هم یادگاری از موزه سکه داشته باشند وهم درس‌های مربوط به سکه را همیشه به خاطر بسپارند. در راه برگشت بیشتر بچه‌ها مشغول دیدن کارت‌پستال‌ها و خواندن مطالبی که صحبت‌های خانم فروغیان بود، بودند و من هم فکر می‌کردم دیگر چه طور می‌توانم به طور عملی درس‌های دیگر را به آنها بیاموزم.
Yazdchymit@yahoo.com