روایتی از تاریخ دبیرستان البرز-1

ورود آمریکایی‌ها به ایران و نفوذ در ژرفای سیاست و فرهنگ این مرز و بوم از راه‌های گوناگونی انجام شد. یکی از این راه‌ها، احداث و مدیریت مراکز آموزشی مدرن بود. دبیرستان نامدار و مشهور البرز یکی از این مراکز بود که آمریکایی‌ها پایه‌گذار آن بودند.درباره دبیرستان البرز و تاریخچه آن روایت‌های گوناگونی وجود دارد و این روایت را «محمود پورشالچی»، نویسنده و مترجم کتاب «قزاق» آورده است. این نویسنده در مقدمه کتاب تاکید کرده که اسناد و مدارک موجود در کتاب از اسناد وزارت خارجه فرانسه به فارسی ترجمه شده است.

در ارتباط با گشاده دستی مستوفی الممالک فصل نامه ره‌ آورد شرحی نوشته که عنیا نقل می‌شود.

در بیست و چهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی به سال ۱۲۵۰ شمسی برابر با ۱۸۷۱ میلادی، یک هیات فرهنگی آمریکایی به ریاست مسترباست از آمریکا به ایران آمد و در ساختمان اتابک که در خیابان لاله زار فعلی بود، مستقر شد و شروع به‌کار کرد. دو سال بعد از آن، در تاریخ ۱۲۵۲ هجری شمسی، این هیات دست به‌کار تاسیس دبستانی در دروازه قزوین شد و اگر این دبستان را پایه سازمان و تاسیس دبیرستان البرز که بعدها بوجود آمد به‌شمار آوریم، اکنون درست یکصد و بیست و دو سال از آن زمان می‌گذرد. چه رنج‌ها که مسوولان اداری و مربیان آموزشی این موسسه فرهنگی در این یکصد و بیست و دو سال متحمل شدند و چه خدماتی این انسان های شریف به فرهنگ ایران زمین نمودند که خود مقوله‌ای است طولانی و باید برای آن کتابی جداگانه نوشت. یاد همه‌شان گرامی‌باد.

تاریخ افتتاح این دبستان آمریکایی در تهران درست بیست و دو سال بعد از گشایش دارالفنون از طرف ناصرالدین شاه بود (پنجم ربیع‌الاول ۱۲۶۸ قمری برابر با ۱۲۳۰ شمسی و ۱۸۵۱ میلادی) و سی و چهار سال قبل از صدور فرمان مشروطیت ایران (۱۴ ذی‌قعده ۱۳۲۴) و در دوره وزارت علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه اولین وزیر علوم ایران که از آغاز تاسیس وزارت علوم در سال ۱۲۷۲ قمری تا بیست و دو سال متوالی مسوولیت فرهنگ ایران را بر عهده داشت.

این هیات در سال ۱۲۲۴ شمسی، پس از خریداری محل در خیابان قوام السلطنه، به‌کار ساختمانی برای دبیرستان پرداخت و اولین کلنگ این بنا به دست ناصرالدین شاه در سال ۱۲۲۶ شمسی به زمین زده شد و این تاریخ درست بیست و یک سال پیش از صدور فرمان مشروطیت ایران است. در این زمان، مدرسه دارای شش کلاس و پنجاه نفر دانش‌آموز و به ریاست مستروارد اداره می‌شد. در سال ۱۲۷۷ شمسی (۱۸۹۸ میلادی) مستر وارد از ایران به آمریکا رفت و در همان سال دکتر جردن به ایران رهسپار گردید و یک ‌سال بعد در ۱۲۷۸ شمسی، ریاست مدرسه را به عهده گرفت. در این سال، غیر از شش کلاس دبستان دو کلاس دبیرستان نیز به آن افزوده شد و به تدریج دبیرستان چهار کلاسه‌ای بوجود آمد و سرانجام در سال ۱۲۹۲ شمسی (۱۹۱۳ میلادی) با افزایش دو کلاس جدید، دوره ۱۲ ساله تحصیلی کامل گردید. در همان سال نیز اراضی بیرون دروازه یوسف‌آباد را به مساحت یکصدو پنجاه هزار ذرع مربع (ضرب مضروب) خریداری کردند و این اراضی که جزو املاک جنوبی بهجت‌‌آباد بود به دست خواهر میرزا حسن‌خان مستوفی (مستوفی الممالک) و شوهرش جلال‌الدوله در بانک شاهی انگلیس به گرو رفته بود.

آمریکاییان این املاک را از بانک شاهی خریداری کردند، لیکن برای محصور کردن آن با اشکالاتی برخوردند، یعنی بر سر اختلاف تعیین حدود املاک بهجت‌آباد جلالیه، عده‌ای مانع محصور کردن این اراضی شدند، تا عاقبت دو غلام از سفارت انگلیس مامور گشتند که سر ساختمان حاضر باشند تا بنای دیوار به اتمام برسد. پس از آنکه اطراف زمین را دیوار کشیدند، در سال ۱۲۹۴ شمسی (۱۹۱۵ میلادی) ساختمانی برای اقامت دکتر جردن در این اراضی بنا شد و سه سال بعد اولین ساختمان شبانه روزی که در آن روزگاران تالارمکورمیک نامیده می‌‌شد به اضافه ساختمان دیگری در جنوب اقامتگاه دکتر جردن پایان یافت.

در سال ۱۳۰۰ شمسی (۱۹۲۱ میلادی) باغ امیر‌نظام نیز که در حدود شصت و چهار هزار ذرع مربع بود و در زاویه جنوب شرقی زمین‌های سابق قرار داشت و از قرار ذرعی دو ریال و نیم خریداری شد، اما بعد از خریداری این اراضی و محصور کردن آن، مرحوم میرزاهاشم آشتیانی که خود را در زمین‌های بهجت‌آباد ذی سهم می‌دانست و سندی هم در دست داشت، اقامه دعوی کرد. بعد از گفت و شنود بسیار مرحوم علی‌اکبر داور از طرف آمریکاییان به حکمیت دعوت شد و مرحوم داور پنجاه و چهارهزار ذرع مربع (ضلع جنوب غربی) از زمین‌های خریداری شده را به او واگذار کرد و به این طریق ماجرا خاتمه پذیرفت.

مرحوم میرزا حسن‌خان مستوفی هم بر زمین‌هایی‌ که به نام اراضی جلالیه خریداری شده بود اعتراض داشت. آمریکاییان در این مورد با مباشران مرحوم مستوفی به مذاکره پرداختند. در سده نامه البرز چنین آمده است که آقای ارسلان خلعتبری با ایشان ملاقاتی کرد و بعد ازآن که هدف ترتیبی آمریکاییان را تشریح نمود و به ایشان توجه داد که این زمین‌ها با پول اعانه خریداری شده، ایشان هم حاضر شدند که از اعتراض خود صرف نظر کنند.

اما مساله به این سادگی نبود: در سال ۱۳۰۰ شمسی ارسلان‌خلعتبری محصل دبیرستان بود و مرحوم مستوفی الممالک سال‌ها دوران نخست وزیری خود را پشت سر گذاشته بود. بعدها ارسلان خلعتبری از وکلای مبرز دادگستری و نویسنده و وکیل مجلس شورای ملی شد؛ ولی در این سال‌ها مستوفی‌الممالک به رحمت ایزدی پیوسته بود.