خشت‌های رسی در معماری ایرانی

نخستین بار آجر در سرزمین بین‌النهرین مورد استفاده قرار گرفته است، آجرها گروهی از مصالح هستند که به تدریج در گذر زمان جایگزین سنگ‌ها شدند و شاید اولین بار پس از پیدایش آتش در مکان‌هایی که معادن نداشتند فکر ساخت آجر به ذهن بشر خطور کرد. نمونه معماری‌های اجری زیبای ایران باستان همچون زیگورات چغازنبیل، ایوان مدائن و... نشان پیشرفت ایرانیان در تولید این مصالح ساختمانی است. با توجه به اینکه استفاده از سنگ، حمل کردن و خرد کردن و روی هم قرار دادن آن برای ساخت خانه‌ها کار دشواری بوده است و با پیدایش آجر انسان‌ها ترجیح دادند که آجر را جایگزین سنگ کنند، این مصالح اولین تولید صنعتی و انبوه به دست بشر هستند و براساس مواد اولیه، روند تولید و نوع مصرف آن به انواع متنوعی تقسیم می‌شوند، اما فراوان‌ترین و نخستین نوع آن آجر رسی است که در ابعاد و اشکال متفاوتی به بازار عرضه می‌شوند. آجر از گلی که حاصل خاک رس است به‌دست می‌آید و به راحتی شکل دلخواه را به خود می‌گیرد و به همین دلیل می‌توان با قالب‌های متفاوتی از انواع آجرهای مناسب برای نما، ساخت بدنه ساختمان یا آجرهای تزئینی ساخت. این آجر‌های رسی پس از قالب‌گیری حرارت داده می‌شوند. از ویژگی‌های مثبت آجر این است که ضمن اینکه استفاده، ساخت آن و حمل‌ونقل آسان‌تری دارد، بسیار سخت و محکم است و در شرایط آب و هوایی و مکان‌های جغرافیایی متفاوت کاربرد دارد. همین‌طور می‌توان از مزایای دیگر آجرهای ساختمانی به مقاومت آنها در برابر آتش اشاره کرد، به طور مثال یک دیوار 22 سانتی‌متری از آجر در حدود شش ساعت در برابر آتش سوزی مقاومت می‌کند و پس از آن شروع به سوختن می‌کند. یکی دیگر از مزایای آجر تناسبات آن است که با گذر زمان همواره متحول شده و بیش از پیش با ساختارهای جدید هماهنگ شده است، ابعاد آجر به گونه‌ای است که کنار هم به راحتی قرارمی‌گیرند و این خاصیت در محل اتصال دیوارها به یکدیگر کیفیت مهندسی ساختمان را بالا می‌برد. آجرها به وسیله ملات روی هم یا کنار هم قرار می‌گیرند و یک سطح یکنواخت به وجود می‌آورند و تناسب ابعاد آجر باعث می‌شود در زاویه‌های مختلفی به صورت قوس، طاق و گنبد کاربرد پیدا کند. زیبایی آجر حاصل از الگوی چینی، آجرهای تزئینی را برای نمای داخلی و خارجی به ما می‌دهد، امروزه شما حتی کاربرد این آجرهای تزئینی را به عنوان فرش کردن کف، پلکان و... را می‌بینید. ساختمان‌های آجری با گذشت قرن‌ها هنوز هم جذابیت و زیبایی خاصی دارند و هنوز هم با یک طراحی زیبا، می‌توانند ساختمان شما را مدرن جلوه دهند، چرا که آجر جزئی از طبیعت است و آن را ناهمگون نمی‌کند و هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود. با وجود ذکر تمام مزایا و خصوصیات مثبتی که آجر دارد یکی از عیوب آجر در شهرهای بزرگ و آلوده این است که با توجه به افزایش ذرات معلق در هوا، این ذرات بر روی آجر‌های نمای ساختمان جذب می‌شوند و همین امر سبب می‌شود تا معماران علاقه کمتری به استفاده از آجر در نما داشته باشند، ضمن اینکه آجر سطح براق هم ندارد و به راحتی قابل تمیز شدن نیست. ایراد دیگر کاربرد آجر برای نما این است که برای آجر امکان بندکشی رنگی وجود ندارد و شما گزینه‌های محدودی برای تنوع رنگی آجر نما دارید و برای کسانی که طرفدار تنوع و رنگ‌های گوناگون هستند، شاید این موضوع مانع از انتخاب آجر به عنوان نما شود. آجر نما چه ویژگی‌هایی دارد آجر نما باید عاری از معایب ظاهری باشد، ترک خوردگی، شوره‌زدگی و نظایر اینها را نداشته باشد، لبه‌های آجرها باید صاف و سالم باشد و زاویه‌های تلاقی آجرها هنگام کنار هم قرار گرفتن باید قائمه باشد. در آجرهای سوراخ‌دار باید سوراخ‌ها عمود بر سطح بزرگ آجر و به طور یکسان در سطح آن پراکنده باشد و جمع مساحت آنها باید بین 25 تا 40 درصد سطح آجر باشد، در ضخامت دیواره بین سوراخ و لبه آجر بیش از 15 میلی‌متر و فاصله بین دو سوراخ بیش از 10 میلی‌متر باشد. آجرهای مورد استفاده در نما باید پیش از کاربرد تحت آزمایش یخ زدگی قرار گیرند، زیرا آجر مصرفی نما باید در برابر یخبندان مستحکم باشد و اگر در آزمایش دچار ورقه ورقه شدن، ترک خوردن و خوردگی شوند، به درد نما نمی‌خورند. وجود یک ترک عمیق در سطح متوسط آجر حداکثر تا عمق 40 میلی‌متر در آجری که روکار نباشد ایرادی ندارد، اما به طور کلی ترک‌های آجر نباید بیش از 25 درصد باشد. وجود پیچیدگی، انحنا و فرورفتگی در آجر از دیگر اشکالاتی است که آجر نما نباید داشته باشد که البته پیچیدگی در امتداد سطح بزرگ آجر حداکثر تا 4 میلی‌متر و در امتداد سطح متوسط آجر تا 5 میلی‌متر مجاز است، انحنا و فرورفتگی هم اگر بیش از 5 میلیمتر باشد، در صورتی مشکل ایجاد نمی‌کند که میزان آن از 20 درصد کل آجرها افزایش پیدا نکند. آجر باید کاملا پخته، یکنواخت و سخت باشد و در برخورد با آجرهای دیگر صدای زنگ داری ایجاد شود. نکته‌ای که باید در ساخت با آجر مورد توجه قرار گیرد این است که به علت عدم چسبندگی آجرهای کهنه به ملات تا حد امکان از آنها استفاده نمی‌شود و تنها در صورتی که سطح آن ساییده شود یا با برس‌های سیمی سطح آنها صاف شود، ممکن است بتوان آن را استفاده کرد.