رشد صنعت دارو به‌رغم بحران‌های منطقه‌ای

ترجمه و تلخیص: توفیق وحیدی آذر منبع: مجله تکنولوژی دارویی خیل حضور بیماران از کشورهای آسیای میانه به ویژه جمهوری آذربایجان و گاه از ارمنستان در بیمارستان‌ها، کلینیک‌های عمومی و مطب‌های خصوصی پزشکان تبریز و حتی احداث بیمارستان‌های بزرگ بین‌المللی در این شهر و در استان آذربایجان شرقی نشانه‌ پیدایش نوعی توریسم‌درمانی جهت بهره‌مندی از توان پزشکان و امکانات تکنولوژیک بیمارستانی و حتی استفاده از وجود کارخانه‌های دارویی در این منطقه است. رشد احداث هتل آپارتمان‌ها در تبریز، حتی در فضاهای نه چندان بزرگ نیز ناشی از پیدایش نیاز به این امکانات در این شهر و برای پاسخگویی به این خواسته بوده است. تحول در منطقه، افزایش ثروت عمومی و رشد اقتصادی؛ همچنین بستر خشونت و جنگ منجر به از بین رفتن تعادل تولید و مصرف خدمات بهداشت و درمان گردیده است. جنگ در سوریه باعث از بین رفتن بیش از ۸۰ درصد قدرت تولید دارو در این کشور شده است. سوریه در سال ۲۰۰۸ به عنوان دومین صادرکننده دارو در جهان عرب به شمار می‌رفت که صادرات آن بالغ بر ۱۵۰ میلیون دلار می‌گردید و توانسته بود اشتغال ۱۷ هزار نفر را در این صنعت تضمین کند؛ اغلب این کارخانجات در منطقه شهر حلب قرار داشتند. حال اردن با بیشترین استفاده به علت داشتن زبان و فرهنگ مشترک و سپس ترکیه در مرحله بعدی از این خلأ در بازار بهره برده‌اند. شرکت‌های دارویی کشورمان در سال‌های گذشته در مناطق مختلف آسیای میانه و جمهوری‌های قفقاز برای حضور در بازار دارو تلاش‌هایی تصادفی را نه به صورت علمی و مطالعه شده انجام داده و حتی در برخی کارخانجات دارویی به خرید سهام نیز پرداخته‌اند. اما نبود اراده و نظارت علمی و عملی قوی بر این راهکار، مانع از بهره‌مندی سرمایه ایرانی و کشورمان از این فرصت گسترده برای ایجاد راهگاهی جهت رهایی از بیماری اقتصاد تک‌محصولی بوده است. خاورمیانه و شمال آفریقا در سال‌های اخیر با جابه‌جایی‌های مختلف در سطوح مختلف قدرت تا انقلابات واقعی به لرزه درآمده‌اند. این جابه‌جایی در حکومت‌ها منجر به تغییرات بسیار در این جوامع شده است. شرکت‌های بزرگ محصولات پزشکی و بهداشتی مانند جنرال الکتریک، منطقه را به عنوان «گوهر پنهان» توصیف کرده‌اند، که با صرف هزینه‌های بسیار در وزارتخانه‌های مختلف در حال توسعه بیمارستان‌ها هستند. در بخش دارو، کشورهایی مانند مراکش قوانینی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی به تصویب رسانیده‌اند. به‌رغم اینکه مباحث زیست‌محیطی در خاورمیانه حل نشده باقی مانده است، انتظار رشد بازار محصولات دارویی در اغلب کشورهای منطقه قابل‌تصور است. نگاهی به بازار دارو و محصولات بهداشتی خاورمیانه اغلب مردم، خاورمیانه را به عنوان گروهی از کشورهای به هم نزدیک؛ دارای فرهنگ یکسان و با ساختارهای اقتصادی و حکومتی مشابه می‌پندارند. اما واقعیت امر در ترکیب خاورمیانه به شکل کشورهایی کاملا متفاوت در ثروت؛ استانداردهای زندگی و پیچیدگی‌های سیستم بهداشت و درمان است. این منطقه در یک تهدید مشترک و مشابه قرار دارد، تمام کشورها در حال چالش ایجاد تعادل بین گرایش به مدرنیته و سنت‌های قوی دیرینه خود قرار گرفته‌اند. این چالش به‌خصوص در نابرابری‌های جنسیتی در مراقبت‌های بهداشتی بیشتر مشهود است. خاورمیانه به صورت جغرافیایی به دو ناحیه اصلی غرب آسیا و شمال آفریقا تقسیم شده است. آسیای غربی شامل کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس؛ بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. این کشورها با توجه به درآمدهای نفتی، به عنوان کشورهای با درآمد متوسط مورد ملاحظه قرار می‌گیرند. فلات ایران در این منطقه ایران، افغانستان و پاکستان را شامل می‌گردد. بخش خاوری اردن، لبنان ؛ سوریه و سرزمین‌های فلسطینی را پوشش می‌دهد. الجزایر، مصر، لیبی، مراکش و تونس بخش آفریقایی خاورمیانه را تشکیل می‌دهند. نظر جنرال الکتریک مبنی بر رشد سریع در خاورمیانه و تبدیل آن به گنج پنهان منطقه، یک داستان و حرف و حدیث نیست. برای مثال قطر از هزینه‌کرد ۱۵۶۱ دلار به ازای هر نفر در سال ۲۰۱۰ در امر بهداشت و درمان به رقم ۱۹۲۰ دلار در سال ۲۰۱۱ رسیده است و مرکز خدمات اولیه درمانی در وزارت بهداشت درخواست هزینه‌های بیشتری را از هم اکنون تا سال ۲۰۲۲میلادی کرده است. قطر همچنان از آغاز طرحی برای بیمه درمانی همگانی از سال ۲۰۱۶ خبر داده است. کشورهای دیگر منطقه مانند مراکش که به مراتب فقیرتر از قطر هستند، بر روی افزایش دسترسی بیمه درمانی مردم کار می‌کنند. مراکش از آغاز برنامه‌ای موسوم به «قانون حمایت پزشکی» در سال ۲۰۱۲ اطلاع رسانی نموده است که کمک‌های مالی برای مراقبت‌های بهداشتی- درمانی را جهت۸/۵ میلیون نفر از مردم یعنی در حدود ۲۸ درصد جمعیت طراحی نموده است. این دو مورد تصویری از تفاوت ثروت در منطقه را ترسیم می‌کنند. صندوق بین‌المللی پول «تولید ناخالص داخلی» را بر اساس ۵۲۶۵ دلار قدرت خرید سرانه در مراکش در سال ۲۰۱۲ با رقم بالای ۱۰۲۲۱۱ دلار در قطر مقایسه می‌کند. در حالی که در هر دو کشور؛ دولت‌ها در حال تلاش برای بهبود وضعیت مراقبتی شهروندان خود هستند. به‌رغم مطرح بودن اردن به عنوان مقصد «توریسم درمانی» در دهه‌های گذشته، اما در برخورد با بهار عربی و بیداری اسلامی؛ سیستم بهداشت و درمان در آن با چالش‌های جدیدی مواجه شده است. در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ تظاهرات ضددولتی، تغییرات در حکومت و بحران‌های منطقه‌ای منجر به کاهش تعداد توریست‌های درمانی شده است. اخیرا سیل پناهندگان جنگ داخلی سوریه نیز سیستم بهداشت و درمان اردن را برهم زده است. جعفر حسن، وزیر برنامه‌ریزی و مشارکت‌های بین‌المللی اردن اعلان داشته است که منابع داخلی اردن برای تامین نیازهای ورود روزانه ۲۰۰۰ پناهجوی سوری کفاف نمی‌کند. اردن اکنون با خارج شدن سوریه از چرخه تولید دارو، صادرکننده اکثر محصولات دارویی خود به کشورهای عربی منطقه شده است. براساس بررسی‌های سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا (سیا) نرخ رشد جمعیت در خاورمیانه از جمله شمال آفریقا بسیار بالا بوده و ساختار جمعیتی این منطقه جوان‌تر از کشورهای در حال توسعه و رشد آسیا و کره است. تقاضا برای محصولات بهداشتی با افزایش جمعیت رشد می‌یابد؛ اما طبیعتا این نواحی دارای همان نیازهای بهداشتی جوامع مسن در بازارهای توسعه‌یافته مانند اروپا در سال ۲۰۱۳ نمی‌توانند باشند و تقاضا بسیار بیشتر و پیشرفته‌تر است. ملاحظات قانونی کلیدی قوانین در این منطقه به طور قابل‌ملاحظه‌ای متفاوت هستند. برای مثال ترکیه اساس برنامه‌های کاری خود را در این زمینه برای حل مشکل عضویت خود در اتحادیه اروپا گذاشته است و اصلاحات بسیاری برای سازگاری بیشتر با کشورهای اروپایی انجام می‌دهد و تنها مساله ترکیه اجرای عملی کارها است، ولی تاکنون اتحادیه اروپا گواهی‌های بسیار GMP ترکیه را بازگردانده است. انجمن تحقیقات و تولیدکنندگان داروی آمریکا (PhRMA) به صورت موردی با دقت در خصوص تولیدکنندگان دارو در الجزایر و لبنان گزارشی را ارائه کرده است. در گزارش این انجمن به نمایندگی بازرگانی ایالات متحده هر دو این کشورها نیازمند بررسی اعلان شده‌اند. در الجزایر حفاظت ضعیف از پتنت و حق ثبت ابداع؛ کنترل نرخ مرجع دولتی، محدودیت‌های واردات به عنوان سدهایی در مقابل دسترسی به بازار مطرح شده‌اند. گروه بررسی‌کننده؛ این عمل را ناشی از تشویق وزیر بهداشت اعلان می‌دارد. در ملاقات با تیم انجمن تحقیقات و تولیدکنندگان با وزیر بهداشت؛ وی برنامه کاهش زمان صدور مجوز و افزایش حفاظت از مالکیت معنوی را متذکر شده بود. در لبنان انجمن اصلاحات و تغییراتی را برای بهبود بخشیدن به دسترسی به بازار مشاهده کرده است، اما آنها، لبنان را نیازمند ایجاد تغییرات بیشتر می‌داند. گروه بازرسان انجمن از محافظت ضعیف داده‌ها، فقدان سیستم نظارتی و امکان تایید و جایگزین‌سازی انواع دارو و همچنین از یک بازار خاکستری برای محصولات دارویی گزارش می‌دهد. مفاهیم ورود موفقیت‌آمیز به بازار و مشارکت در منطقه با وجود درگیری‌های منطقه‌ای و تحولات اقتصادی و اجتماعی در منطقه خاورمیانه؛ احتمال افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات بهداشت و درمان درطول چند سال آینده در منطقه وجود خواهد داشت. پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی، از جمله افزایش درآمد؛ دسترسی به کالاها و خدمات زندگی مدرن؛ منجر به تغییر در عادات تغذیه و شیوه زندگی در منطقه و به تبع آن افزایش موارد بیماری‌های بسیار ناشی از شیوه زندگی در مورد سلامتی مانند چاقی، دیابت و بیماری‌های قلبی شده است. همچنان که استاندارد زندگی در منطقه بهبود می‌یابد. ارائه دهندگان مراقبت‌های بهداشتی از افزایش انتظارات برای خدمات بهتر و بیشتر مواجه می‌شوند. این انتظارات به همراه رشد جمعیت و افزایش مشتریان تحصیل کرده و باسواد (بیماران) منجر به ضرورت سرمایه‌گذاری در بیمارستان‌ها و تجهیزات پزشکی و همچنین افزایش تقاضا برای نوآوری در داروها، خدمات بهداشتی و تکنولوژی‌های بهداشت و درمان می‌شود. بسیاری از کشورها مانند امارات متحده‌عربی و قطر به صورت انفرادی در حال طراحی سیستم استاندارد خاص خدمات پزشکی برای خود هستند؛ این استانداردها نه تنها برای جمعیت در حال رشد، بلکه برای کارگران خارجی و همچنین برای توریسم درمانی و ارائه بالاترین کیفیت مراقبت‌های درمانی اجرا خواهند شد. در مقابل؛ سایر کشورهای منطقه مانند کویت در حال تلاش برای خارج ساختن بخش دولتی از نظام بهداشت و درمان و سپردن کار به بخش خصوصی به منظور سرمایه‌گذاری‌های بیشتر و تخصصی‌تر می‌باشند. در چشم‌انداز روشن رشد بازار صنعت بهداشت و درمان در منطقه در سال‌های آتی و همچنین در مقایسه با رشد کند و کم مقدار این صنعت بالغ در اروپا و آمریکا؛ خاورمیانه به شکل محلی مناسب جهت این نوع سرمایه‌گذاری‌ها دیده می‌شود. از شرایط منحصر به‌فرد منطقه خاورمیانه باور عمومی به مراقبت‌های بهداشتی از منظر ارزش‌های فرهنگی و نیاز‌های اجتماعی آن است که سرمایه‌گذاری برای سود در این صنعت نقش بسیار زیاد و عمده را ندارد. در مغرب زمین زکات؛ به عنوان یک اصل اسلامی خیریه شناخته شده است که در جوامع منطقه خاورمیانه به عنوان نیروی محرکه خدمات انسانی مطرح می‌شود؛ بنابراین برای حضور در این بازار؛ نیاز به ارائه اطمینان خاطر به دولت‌های علاقه‌مند منطقه برای نظارت و تنظیم بخش بهداشت و درمان در بستر درک این مفهوم و فرهنگ موجود است. حرکت به جلو در خاورمیانه افزایش جمعیت، رشد سریع اقتصادی و درخواست و تقاضای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های کلان، خاورمیانه را در سال‌های آتی به کانون عمده بازار بهداشت و درمان تبدیل خواهد کرد. برخی از فرصت‌های بزرگ در تاسیسات زیربنایی خدمات پزشکی و درمانی موجب جذب شرکت‌های عظیم جنرال‌الکتریک و زیمنس به این صنعت شده است. این دو شرکت دارای زیرساخت‌های عظیم مهندسی و تکنولوژیک تجاری و خدماتی برای تامین‌کنندگان خدمات بهداشت و درمان در زمینه‌های فناوری‌های اطلاعاتی و تصویربرداری‌های تشخیصی و پرتو هستند. شرکت جنرال الکتریک اخیرا دفتر مرکزی خود را در شهر الکترونیک دبی و همچنین کارخانه تولید تجهیزات تصویربرداری تشخیصی و پرتو را در عربستان سعودی افتتاح کرده است. تاسیس مناطق آزاد تجاری برای شرکت‌های خارجی شامل امتیاز مالکیت کامل و فرصت‌های مالیاتی موجب جذب سازمان‌های بسیاری به منطقه شده است. افزایش‌های اخیر در سرمایه‌گذاری‌های مستقیم به ویژه در تحقیقات بیوتکنولوژی موجب رشد بازار در محصولات بیوتکنولوژی شده است و شرکت‌های بزرگ بین‌المللی در زمینه بیوتکنولوژی مانند آمگن و جنزیم فعالیت‌هایی را در DuBiotech یعنی پارک فناوری و بیوتکنولوژی دبی به همراه شرکت‌های کوچک‌تر آغاز کرده‌اند.