نگاهی به تحولات ساختار سنی و فرصت طلایی پنجره جمعیتی در ایران
* دکتر رسول صادقی در بستر تغییرات جمعیتی مرحله‌ای از تحولات جمعیتی در کشور از سال 1385 آغاز شده است که به قول جمعیت‌شناسان «پنجره جمعیتی» و «هدیه جمعیتی» نامیده می‌شود. این وضعیت که از آن به‌عنوان دوران طلایی جمعیت نیز نام برده می‌شود تا سال 1430 طول می‌کشد. در این دوران نسبت جمعیت در سنین فعالیت افزایش یافته و به حداکثر خود یعنی بالای 70 درصد می‎رسد. در حال حاضر، در کشور 71 درصد جمعیت در سنین فعالیت 64-15 سال قرار دارد.
مکانیزم‌های ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی نظیر افزایش عرضه نیروی کار، افزایش مشارکت زنان، کاهش نسبت‌های وابستگی (بار تکفل)، تعامل تغییرات ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی اقتصادی تولید و مصرف، افزایش قدرت پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری، بهبود و توسعه سرمایه انسانی، افزایش کیفیت جمعیت و ...، فرصت طلایی و پتانسیل‌های زیادی برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند.
البته این وضعیت به‌طور اتوماتیک عمل نمی‌کند و بهره‌برداری از آن نیازمند بسترهای مناسب اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی است. دو تجربه متفاوت معجزه اقتصادی آسیای جنوب شرقی و فاجعه اقتصادی آمریکای لاتین دال بر این وضعیت است که این دوره به شدت نیازمند سیاست‌گذاری و فراهم کردن شرایط مناسب است. به‌طور کلی، فرصت‌ها و چالش‌های جمعیتی پیش‌روی جمعیتی در کشور بیشتر به این وضعیت برمی‌گردد که اگر روندهای جدید تغییرات ساختار سنی جمعیت و پنجره جمعیتی کشور به درستی مدیریت شود و سیاست‎های مناسب و موثر اتخاذ شود، می‎توان زمینه بهره‌برداری از پنجره جمعیتی فرصت را فراهم آورد و ابعاد مختلف توسعه‌ای را بهبود بخشید. اما در مقابل، اگر بد و ضعیف مدیریت شود نه‌تنها این فرصت از دست خواهد رفت، بلکه با روی دیگر سکه یعنی تهدیدها، چالش‎ها و مسائل آن روبه‌رو خواهیم شد.
مقدمه
تمرکز حوزه مطالعاتی جمعیت‌شناسی در طول چند دهه گذشته بیشتر بر پویایی رشد جمعیت بوده و کمتر به ساختار جمعیت به‌ویژه ساختارهای سنی توجه شده است. حتی رویکردها و مدل‌های نظری جمعیت و توسعه نیز بر رشد جمعیت به‌عنوان شاخص پویایی جمعیت تاکید داشته و بررسی تاثیرات ساختار سنی جمعیت و تغییرات آن بر رشد و توسعه‌ اقتصادی در محاق افتاده است. در ایران نیز سیاست‌ها و برنامه‌های جمعیتی بیشتر بر پویایی رشد جمعیت متمرکز بوده و کمتر به ساختارهای سنی جمعیت، تغییرات و پیامدهای آن توجه شده است. این در حالی است که با توجه به کامل شدن فرآیند گذار جمعیتی، گذارهای ساختار سنی (ASTs) اکنون مهم‌ترین مساله جمعیت و توسعه کشور محسوب می‌شوند. در مراحل پایانی گذار جمعیتی مباحث جمعیتی به‌جای رشد و افزایش جمعیت حول محور ساختار سنی جمعیت و تغییرات آن متمرکز می‌شود. تمرکز جمعیتی در هر کدام از گروه‌های سنی طبیعتا نیازها، پیامدها و بالطبع برنامه‌ریزی‌های خاص خود را دارد که سیاست‌گذاران باید به آن توجه داشته باشند.
ساختار سنی جمعیت، با توجه به رفتار اقتصادی متفاوت افراد در مسیر و مراحل مختلف زندگی، می‎تواند اثرات قابل توجهی در عملکرد اقتصادی یک جامعه داشته باشد. در هر یک از مراحل انتقال ساختار سنی، با توجه به اینکه کدام یک از گروه‌های سنی در اکثریت باشند، نوع و کم و کیف نیازهای اجتماعی و جمعیتی تغییر می‌کند. دوره‌ها و مراحل مختلف گذار ساختار سنی جمعیت، شرایط، مسائل و فرصت‌های متفاوتی را به همراه خواهد داشت. از این رو، با مطالعه گذار ساختار سنی جمعیت می‌توان فرصت‌ها و چالش‌های حال و آینده جمعیت را تشخیص داد.
تغییرات ساختار سنی جمعیت
گذار ساختار سنی، بخش مکمل فرآیند گذار جمعیتی است. کاهش‌های باروری و مرگ‌ومیر که در بستر گذار جمعیتی رخ می‌دهد، منجر به تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت می‌شوند. افزایش امید به زندگی در بدو تولد در مراحل اولیه گذار جمعیتی منجر به افزایش جمعیت کودکان شده و در مراحل پایانی گذار، افزایش آن منجر به افزایش جمعیت سالمندان می‌شود. البته تغییرات در مرگ‌ومیر، کمتر از تغییرات باروری توزیع سنی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؛ زیرا کاهش‌های مرگ‌ومیر معمولا تمام سنین را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؛ درحالی‌که کاهش‌های باروری تعداد افراد جدید وارد شده به جمعیت را در هرم سنی جمعیت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. از این رو قبل از شروع گذار جمعیتی، زندگی‌ها کوتاه، موالید زیاد، رشد جمعیت کند و ساختار جمعیت جوان است. در بستر گذار جمعیتی، ابتدا مرگ‌ومیر سپس باروری کاهش می‌یابد، در نتیجه میزان‌های رشد جمعیت ابتدا افزایش سریعی دارد و سپس دوباره کاهش می‌یابد. با حرکت به سمت باروری پایین و زندگی طولانی یک جمعیت سالخورده شکل خواهد گرفت. به این ترتیب، کاهش باروری منجر به تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت در گذار از ساختاری جوان (به شکل هرم) به ساختاری سالخورده (به شکل استوانه) می‌شود. البته در این فاصله، دوره‌هایی که پنجره جمعیتی نامیده می‌شود، مشخصه برجسته جمعیت‌شناختی خواهد بود. وضعیتی که تاحدود زیادی در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کشور مغفول واقع شده است. به این ترتیب، در مراحل پایانی گذار جمعیتی مباحث جمعیتی به‌جای رشد و افزایش جمعیت حول محور ساختار سنی جمعیت و تغییرات آن متمرکز می‌شود. به تبعیت از گذار جمعیتی، گذار سنی رخ می‌دهد. گذار سنی شامل چهار مرحله متمایز است که با افزایش چشمگیر جمعیت در یکی از گروه‌های سنی همراه است: ابتدا، فاز کودکی، سپس فاز جوانی، بعد از آن فاز بلوغ جمعیت یا میانسالی و در نهایت فاز سالمندی است[۱]. به بیان دیگر، گذار ساختار سنی شامل چهار فاز کودکی (زیر ۱۵ سال)، جوانی (۲۹-۱۵)، میانسالی
(۶۴-۳۰) و سالمندی (۶۵ ساله و بالاتر) است. در هر یک از مراحل گذار ساختار سنی، با توجه به اینکه کدام‌یک از گروه‌های سنی در اوج جمعیتی باشند، نوع و کم و کیف نیازهای اجتماعی و جمعیتی تغییر می‌کند. در ساختار سنی جوان نیازها و هزینه‌های بهداشتی و آموزشی اهمیت ویژه‌ای در برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی پیدا می‌کنند. این در حالی است که در ساختارهای سنی در حال انتقال مسائل مرتبط با اشتغال، ازدواج و تشکیل خانواده، مسکن و به‌طور کلی نیازهای مرتبط با دوره‌های جوانی و میانسالی اهمیت ویژه می‌یابند و بالاخره در ساختار سنی سالخورده نیازهایی از قبیل تامین اجتماعی، مسائل بهداشتی و معلولیت‌ها، مسائل رفاهی و روانی اجتماعی و به‌طور کلی مسائل مرتبط با بازنشستگان و سالمندان اولویت پیدا می‌کنند[۲].


جمعیت جوان، منشاء تحولات
کشور ایران در دو دهه اخیر با پدیده «تورم جوانی» مواجه بوده است. امروزه، کشور در حال تجربه کردن افزایش بی‎سابقه جمعیت جوان است.
این افزایش در تعداد و سهم جمعیت جوان پدیده منحصربه‌فرد در تاریخ اجتماعی و جمعیتی ایران محسوب می‌شود. همان‌طور که در شکل ۲ مشخص است در حال حاضر نزدیک به یک سوم جمعیت ایران را جوانان
۲۹-۱۵ساله تشکیل می‌دهد.



جوانان نه‌تنها به لحاظ وزن جمعیتی اهمیت یافته‌اند، بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاستی نیز اهمیت یافته‌اند. علاوه‌بر آن، نه تنها نسبت جمعیت جوان به کل کشور به لحاظ عددی افزایش یافته است بلکه به لحاظ کیفی (باسوادی، شهرنشینی، دسترسی و استفاده از رسانه‌های جمعی) نیز نسبت به کل جمعیت از رشد بیشتری برخوردار هستند.
از این رو، جمعیت جوان کشور از ویژگی‌هایی توسعه‌ای نظیر تحصیلات عالی، آگاهی و مهارت برخوردار است که می‌تواند منشاء تحولات اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی در کشور شود. با در نظر داشتن منافع و مزایای بالقوه این تجربه گذار جمعیتی در کشور، محققیان چنین ساختار جمعیتی را به «پنجره» یا «هدیه» جمعیتی تعبیر نموده و اقتصاددانان نیز از آن به‌عنوان «سود جمعیتی» یاد کرده‌اند.


فاز پنجره جمعیتی، زمان‌بندی و طول مدت آن
پنجره جمعیتی، دوره زمانی از تحولات جمعیتی یک کشور است که در آن نسبت جمعیت سنین فعالیت به حداکثر می‎رسد و نوعی ساختار جمعیتی مطلوب برای شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی فراهم می‌شود. در حال حاضر، با توجه به ماهیت گذار جمعیتی و تغییرات ساختار سنی مرتبط با آن، سهم جمعیت سنین فعالیت در ایران افزایش یافته و این فرآیند موجب گشوده شدن پنجره فرصت و سود جمعیتی فراروی اقتصاد کشور شده است.




پنجره جمعیتی دوره‌ای است که در آن کمتر از یک سوم جمعیت خارج از سنین فعالیت (زیر ۱۵ سال و ۶۵ سال و بالاتر) و بیشتر از دو سوم جمعیت در سنین فعالیت (۶۴ـ۱۵ساله) باشند. در حال حاضر ۷۱ درصد جمعیت کشور در سنین فعالیت قرار دارد. باتوجه به افزایش نسبت جمعیت سنین فعالیت و کاهش نسبت‎های وابستگی سنی، ایران در سال ۱۳۸۵ وارد فاز پنجره جمعیتی شده است. همان‌طور که در شکل ۳ مشخص است فاز پنجره جمعیتی یک وضعیت موقت در ساختار جمعیتی کشور است. اندازه و زمان‌بندی پنجره جمعیتی بیشتر به روندهای گذشته مرگ‌ومیر و به‌ویژه باروری وابسته است. علاوه‌بر اینها نباید نقش مهاجرت را در این زمینه فراموش کرد. بر این اساس، فاز پنجره جمعیتی ایران در سال ۱۳۸۵ باز شده و برای چهار دهه باز می‌ماند و از سال ۱۴۳۰ به بعد با افزایش جمعیت سالمند به تدریج بسته خواهد شد. البته در سال ۱۴۳۰، نیز با وجود سالخوردگی جمعیت حدود ۶۴ درصد جمعیت در سنین فعالیت خواهند بود.


پنجره جمعیتی، فرصت طلایی برای رشد و توسعه اقتصادی
موتورهای پنجره‌ جمعیتی برای رشد و توسعه اقتصادی، اثرات ترکیبی و رفتاری آن می‎باشند [۳]. پنجره و موهبت جمعیتی به دو دلیل موجب ایجاد فرصت‎هایی برای رشد تولید سرانه و رشد اقتصادی می‎شود: اول اینکه نوعی تاثیر خالص ساختار سنی در GDP کل وجود دارد؛ افزایش جمعیت در سنین فعالیت منجر به افزایش نسبت تولیدکنندگان به مصرف‎کنندگان می‎شود و این شرایط برای رشد تولید سرانه مطلوب است. این اثرِ ترکیبی با توجه به بازخوردهای کاهش باروری در رهایی زنان از وظایف بچه‎داری و فراهم شدن زمینه‎های حضور آنها در بازار کار قوت بیشتری پیدا می‎کند. دلیل دوم به اثرات رفتاری ساختار سنی درحال تغییر بر می‎گردد. اثرات رفتاری اشکال مختلفی دارند، زیرا از یکسو، بدنه در حال رشدی از نیروی کار جوان در ساختار نیروی کار وجود دارد که می‎تواند بهره‎وری و تولید را افزایش دهد و از سوی دیگر، با توجه به الگوی چرخه زندگی، تغییرات ساختار سنی با ایجاد تغییراتی در الگوهای تولید و مصرف منجر به افزایش تولید و پس‌انداز می‎شود [۴].
از این رو، گذار ساختار سنی جمعیت و به دنبال آن دوره‌ پنجره جمعیتی اثرات مهم و تعیین‌کننده‌ای در رشد اقتصادی دارد. مکانیزم این اثرگذاری‌ها از طریق کانال‌هال مختلف صورت می‌گیرد که در زیر به آنها پرداخته می‌شود:


پنجره جمعیتی و مکانیزم تاثیر بر رشد اقتصادی
افزایش عرضه نیروی کار: پنجره‌ جمعیتی از طریق دو مکانیزم یعنی اثر مکانیکی افزایش بی‎سابقه نسبت جمعیت در سنین فعالیت و همچنین فراهم کردن زمینه‎های حضور و مشارکت زنان در نیروی کار موجب افزایش عرضه‌ نیروی کار می‎شود.کاهش نسبت‌های وابستگی سنی (بار تکفل): در طول دوره زمانی بین کاهش در نسبت وابستگی خردسالان و افزایش در نسبت وابستگی سالمندان، پنجره‌ جمعیتی فرصت باز شده و با افزایش در نسبت جمعیت سنین فعالیت به جمعیت وابسته، شرایط مناسبی برای رشد سریع اقتصادی فراهم می‎شود؛ زیرا موجب بار جمعیتی کمتر بر دوش خانواده‎ها و نظام اجتماعی- رفاهی کشور و همچنین رشد اقتصادی سریع‌تر می‎شود.
افزایش تولید و درآمد در مقایسه با مصرف (چرخه زندگی اقتصادی): بر اساس رویکرد چرخه زندگی اقتصادی، الگوهای تولید و مصرف بر حسب سن در نوسان است و تولید و درآمد در سنین فعالیت به اوج خود می‌رسد. شکل ۵ بیانگر تعامل تغییرات در ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی تولید و مصرف است. از این رو، باتوجه به الگوی چرخه زندگی اقتصادی، تغییرات ساختار سنی یک کشور ممکن است شرایط اقتصادی متفاوتی را ایجاد کند، بسته به اینکه کدام گروه بزرگ سنی ـ کودکان، بزرگسالان یا سالمندان ـ سهم و رشد غالب جمعیتی را دارا باشند.



افزایش قدرت پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری در جامعه: در طول دوران پنجره جمعیتی امکان پس‎اندازهای شخصی و سرمایه‎گذاری‎های ملی افزایش می‎یابد. در واقع، پس‎اندازهای شخصی که در این دوران افزایش محسوسی پیدا می‎کنند، منبعی برای سرمایه‎گذاری‎های تولیدی و صنعتی محسوب می‎شوند که می‎تواند به‌عنوان سوخت رشد اقتصادی استفاده شود. به بیان دیگر، پنجره‌ جمعیتی در تعامل با چرخه‌ زندگی اقتصادی، رشد پس‎اندازها و توانایی کشور را برای سرمایه‎گذاری افزایش می‎دهد.بهبود و توسعه سرمایه انسانی و کیفیت زندگی: نسبت‌های وابستگی در حال کاهش و سرمایه‌گذاری قوی در سرمایه‌ انسانی با هم مرتبط هستند؛ نسبت‌های وابستگی کاهش یافته بهبود سرمایه انسانی را تشدید می‌کند. پنجره‌‌ جمعیتی اثرات مثبتی را در سرمایه‌ انسانی به جای می‌گذارد؛ نسل انفجار موالید، باروری پایین‌تر و در نتیجه خانوارهای کوچک‌تری را دارند و این اجازه می‌دهد تا خانوارها مشتاقانه برای هر بچه سرمایه‌گذاری کنند. این بازتاب حرکت از تقاضا برای کمیت فرزندان به سمت کیفیت فرزندان است. از این‌رو، دوران پنجره‌ جمعیتی یک فرصت منحصر به‌فرد را برای افزایش سرمایه‎گذاری‎ها در بهداشت، آموزش، بهره‌وری سرمایه‌ انسانی، فعالیت‎های زیربنایی و توسعه پایدار فراهم می‎کند.
در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا پنجره جمعیتی (DW) به پنجره فرصت اقتصادی (EW) تبدیل می‌شود؟ به بیان دیگر، چطور می‌توان سود جمعیتی را به سود توسعه‌ای تبدیل کرد؟ در پاسخ می‌توان گفت که این وضعیت به‌طور اتوماتیک عمل نمی‌کند و بهره‌برداری از آن نیازمند بسترهای مناسب اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی است. دو بستر مهم برای بهره‌برداری از فرصت طلایی جمعیت برای توسعه؛ یکی، گسترش فرصت‌های شغلی و وضعیت اشتغال مساعد و دیگری، سرمایه‌گذاری مطلوب است.
در حال حاضر، استان‌ها، شهرهای بزرگ و کوچک و مناطق روستایی ایران همگی ساختار سنی جمعیتی مطلوبی برای رشد و توسعه اقتصادی دارند، با این حال آنها با فقدان یا کمبود فرصت‌های شغلی و سرمایه‌گذاری کافی مواجه هستند. در این شرایط که بخش قابل توجهی از نیروی کار نمی‌توانند اشتغال داشته باشند، سود بالقوه جمعیتی به آسانی تبدیل به «بار جمعیتی» می‌شود. از این رو، بیکاری و فقدان فرصت‌های شغلی و سرمایه‌گذاری کافی مهم‌ترین چالش جمعیتی در دوران پنجره جمعیتی است.
پنجره جمعیتی: فرصت یا تهدید؟ الزامات سیاستی
تجربه کشورهای دیگر درس‌هایی زیادی را برای کشور ما که به تازگی وارد فاز پنجره‌ جمعیتی شده است به همراه دارد. از جمله این درس‌ها این است که «فاز پنجره‌ جمعیتی یک فرصت و پتانسیل بالقوه است و بالفعل‎ شدن آن نیازمند محیط و بستر اجتماعی، اقتصادی، نهادی و سیاسی مناسب است». دو تجربه متفاوت معجزه اقتصادی آسیای جنوب شرقی و فاجعه اقتصادی آمریکای لاتین دال بر این وضعیت است که صرف گشوده شدن پنجره‌ جمعیتی نمی‎تواند موجب رشد و توسعه اقتصادی شود، بلکه بستر نهادی و سیاسی مناسب، اتخاذ و اجرای یک‌سری سیاست‎ها و برنامه‎ریزی‎ها پیش‎شرط و ضرورتی اجتناب‎ناپذیر در تحقق آن است. [۵].
ایران کنونی در یک فرصت زمانی طلایی و استثنایی برای رشد و توسعه اقتصادی به سر می‎برد. این وضعیت به‌طور اتوماتیک عمل نمی‌کند و بهره‌برداری از آن نیازمند بسترهای مناسب اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی است. سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در هیچ دوره‌ای به اندازه دوره‌ای که پنجره جمعیتی باز است حساس، لازم و در صورت موفقیت موثر نیست. به‌عبارت دیگر، سیاست‌ها و برنامه‌های دولت نقش مهمی در مدیریت و مهندسی اقتصادی و اجتماعی پنجره جمعیتی ایفا می‌کند.
نتیجه‌گیری
در مراحل مختلف گذار ساختار سنی، یکی از گروه‌های عمده‌ سنی اهمیت و وزنه‌ بیشتری ـ نه‌تنها به لحاظ جمعیتی، بلکه به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاستی ـ یافته و شرایط، مسائل و فرصت‌های متفاوتی را رقم خواهد زد. از این رو، با بررسی گذار ساختار سنی جمعیت می‌توان فرصت‌ها و چالش‌های حال و آینده‌ جمعیت را شناسایی کرد. البته فرصت‌ها و چالش‌های جمعیتی پیشرو بیشتر به این وضعیت برمی‌گردد که اگر روندهای جدید تغییرات ساختار سنی جمعیت در ایران به درستی مدیریت شود و سیاست‎های مناسب و موثر اتخاذ شود، می‎توان زمینه‌ بهره‌برداری از پنجره‌ جمعیتی فرصت را فراهم آورد و ابعاد مختلف توسعه‌ای را بهبود بخشید. اما در مقابل، اگر ضعیف مدیریت شود نه‌تنها این فرصت از دست خواهد رفت، بلکه با روی دیگر سکه یعنی تهدیدها، چالش‎ها و مسائل آن روبه‌رو خواهیم شد.
چالش‌های جمعیتی حال حاضر و آینده ایران، بستگی زیادی به نحوه بهره‌برداری از فرصت پنجره جمعیتی دارد. بهره‌برداری از فرصت طلایی جمعیت و تبدیل آن به فرصت اقتصادی و اجتماعی مستلزم توانمندی و مقتدرسازی جوانان برای توسعه اقتصادی، گسترش فرصت‌های شغلی، سرمایه‌گذاری مطلوب، بهبود کیفیت سرمایه انسانی و فراهم کردن فرصت‌هایی برای حضور زنان در بازار کار است. از این رو، سیاست‌ها و برنامه‌های دولت نقش کلیدی و اساسی در مدیریت و مهندسی فاز پنجره جمعیتی دارد. در حال حاضر توجه و نگرانی اصلی مدیران و سیاست‌گذاران کشور بیشتر به پیامدهای فاز بعدی گذار ساختار سنی یعنی سالخوردگی جمعیت است که بعد از فاز پنجره جمعیتی آغاز می‌شود. این موضوع موجب شده است تا منافع و فرصت‌های طلایی فاز پنجره جمعیتی نادیده گرفته شود. این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها برای اشتغال جوانان و بهره‌برداری از فاز پنجره جمعیتی است که سالمندی سالم، فعال و موفقیت‌آمیز و همچنین سود جمعیتی دوم، که خاص دوره سالخوردگی جمعیت است را تضمین خواهد کرد. در غیر این صورت، نه‌تنها فرصت طلایی پنجره جمعیتی از دست می‌رود، بلکه منجر به تهدید و چالش‌هایی خواهد شد و سود بالقوه جمعیتی به آسانی به بار جمعیتی تبدیل شده و دوره سالخوردگی جمعیت مساله‌دار را نیز در پیش خواهیم داشت.
منابع در روزنامه موجود است