سید محمد کاظم سجادپور* Foreign Affairs در شماره مه - ژوئن ۲۰۱۴ (اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۳)، مقاله‌ای از دکتر ظریف، وزیر امورخارجه، با عنوان «ایران واقعا چه می‌خواهد؟ سیاست خارجی ایران در دوران روحانی «What Iran Really Wants? Iranian Foreign Policy in Ruhani Era» به چاپ خواهد رساند که از جهت محتوا، شکل ارائه، زمان و زبان بیان سیاست خارجی برای همه پژوهشگران و دست‌اندرکاران روابط بین‌المللی و علاقه‌مندان به امور ایران درخور توجه و دقت است. شیوه نوین پیام‌رسانی جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه و جهان که با زنجیره‌ای از تولید و اعلام موضع، سخنرانی و ایجاد ارتباط‌های توامان رسمی و مردمی توسط وزیر امور خارجه دنبال شده، به نحو بارزی در انتشار این مقاله منعکس شده است و جالب آنکه بن مایه مقاله همان‌گونه که مجله مزبور یادآوری کرده، برنامه ارائه شده توسط دکتر ظریف در مجلس شورای اسلامی در زمان کسب رای اعتماد است. اهمیت و محتوای مقاله چگونه قابل‌تحلیل است؟ در پاسخ به «زبان و بیان سیاست خارجی»، «محتوای گفتمانی سیاست خارجی» و «پیامدهای سیاست خارجی» مقاله دکتر ظریف پرداخته خواهد شد. قبل از بحث در مورد این موضوعات، این مطلب باید مورد تاکید و توجه قرار گیرد که تسلط حرفه‌ای مقاله در بهره‌برداری از مفاهیم و واژگان و همچنین نحوه بیان، بی‌تردید از بالاترین استانداردهای جهانی برخوردار است.

الف. «زبان و بیان سیاست خارجی»

رابطه بین سیاست و زبان امری روشن، چندوجهی و عمیقا پیچیده و اثرگذار است. در سیاست خارجی مخصوصا در موقعیت کنونی، اهمیت زبان بیشتر و پراهمیت‌تر می‌شود. دلیل برجستگی زبان در سیاست خارجی به طور واضح در چگونگی، گستره و تنوع مخاطبین در ماورای مرزها و اثرگذاری بر ذهن وعمل بازیگران است.

به همین جهت، ایجاد ارتباط با دیگر ملت‌ها و دولت‌ها، توانایی‌های ترکیبی و متعددی را می‌طلبد. به‌عبارت دیگر، این مهم، مستلزم یک زبان حرفه‌ای قابل‌فهم برای دیگران است. طرفه آنکه، بعضا مطالبی که دست‌اندرکاران امور سیاسی در زمینه سیاست خارجی بیان می‌دارند، به خاطر فاصله گرفتن از چارچوب‌های اولیه، مورد اعتنای کسی قرار نمی‌گیرد. انتشار مقاله دکتر ظریف در مجله امورخارجی، پدیده قابل‌ملاحظه‌ای نه‌فقط در زبان و بیان سیاست خارجی قابل فهم در ایران است، بلکه دستیابی به تریبونی که تا به حال یا کلا در اختیار مخالفین جمهوری اسلامی ایران بوده یا فضای اندکی به جانبداران ایران اختصاص می‌داده نیز در خور اهمیت است.

توضیح آنکه مجله امور خارجی که نود و سومین سال انتشار خود را پشت سر می‌گذارد، به تعبیری مهم‌ترین محل بحث در مورد سیاست خارجی و روابط بین‌المللی نه فقط در آمریکا، بلکه در جهان است. برخی از مقالات منتشر شده در این مجله، در دهه‌های پیشین مانند «مهار شوروی» توسط جورج کنان، «مهار دوجانبه» توسط آنتونی لیک یا «برخورد تمدن‌ها» توسط هانتیگتون که اتفاقا دکتر ظریف در مقاله خود به آن سخت می‌تازد، بر سرنوشت سیاست بین‌المللی اثرات عمده‌ای گذاشته‌اند. جالب آنکه در دوران سی و پنج ساله بعد از انقلاب اسلامی، این اولین مرتبه است که وزیر امورخارجه ایران یا هر مقام دیگر ایرانی، از طریق این پرخواننده‌ترین مجله امور خارجی، سخنان و دیدگاه‌های خود در مجلس شورای اسلامی در مورد سیاست خارجی را به گوش کسانی می‌رساند که صرفا با دیدگاه‌های کلیشه‌ای به کشور ما می‌نگریسته‌اند؛ اما شاید فراتر از این بیان، چارچوب فکر سیاست خارجی ارائه شده در مقاله توجه جدی‌تری را می‌طلبد.

ب. محتوای گفتمانی سیاست خارجی

مفاهیم و موضوعات متعددی در مقاله دکتر ظریف در مورد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح شده؛ ولی روح حاکم بر گفتمان و سخن سیاست خارجی در آن «آرمانگرایی‌واقع‌بینانه» است. در مقاله اهمیت بنیادین آرمان‌های انقلاب اسلامی در عرصه سیاست خارجی تشریح شده و کلیه واژه‌ها و قاموس اعتقادی، آرمانی، هنجاری و فکری سیاست خارجی روشن شده و تاکید شده که این آرمانگرایی در بستر واقعیت‌ها، حرکت می‌کند. علاوه‌بر این، آنچه در مقاله مزبور کلیدی و محوری است حداقل سه پدیده به هم پیوسته در فکر و عمل سیاست خارجی؛ یعنی «تحلیل دقیق از شرایط کنونی روابط بین‌المللی»، «اعتماد‌به‌نفس فوق‌العاده برجسته ایران به خود در عرصه مناسبات خارجی» و «جدی گرفتن کنشگری مسوولانه ایران به عنوان یک قدرت موثر منطقه‌ای» است.

توضیح آنکه در مقاله همان‌گونه که در سخنرانی دکتر ظریف در مجلس شورای اسلامی منعکس بود، تحلیل شرایط نوین بین‌المللی و دوران گذار طولانی با تاکید تعدد بازیگران بین‌المللی، تغییر و دگرگونی در کنش بین بازیگران، ناتوانی ایالات متحده در شکل‌دادن به نظام جهانی مطلوب خود در دوران پساجنگ سرد و ناکامی آن بازیگر در رسیدن به اهداف خود در استفاده از حمله نظامی به افغانستان و عراق و همچنین تحول در مفهوم و کارکرد قدرت و نیاز چندجانبه‌گرایی مورد بحث قرار گرفته است. در این میان، دکتر ظریف به اعتماد به نفس جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از ظرفیت‌ها و توانایی‌های همه جانبه ذاتی و اکتسابی کشور است، پرتوافکنی می‌کند. اعتمادبه‌نفس، قوه محرکه‌ای برای تحرک در سیاست خارجی، ترمیم نابسامانی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و تغییر چهره‌ای است که دشمنان از کشور ما ساخته‌اند. در این زمینه آنچه جلب توجه می‌کند، شالوده شکنی از گفتمان‌های آمریکایی و صهیونیستی «خطر ایران» است.

این اعتماد به نفس با آگاهی ایران از مسوولیت منطقه‌ای و نقش جهانی خود توام است. تاکید مقاله بر مفهوم «ایران به عنوان قدرت موثر و مسوول منطقه‌ای» به معنای نقش آفرینی مثبت کشور در محیط پیرامونی و نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی است. گفتمان مطرح شده در مورد نگرش‌های خارجی ایران در این مقاله را باید در کنار بازتاب‌های سیاست خارجی آن مورد مداقه قرار داد.

ج. پیامدهای سیاست خارجی

چاپ مقاله دکتر ظریف در مجله امورخارجی تقریبا، ده ماه بعد از ایراد آن به صورت برنامه ارائه شده در مجلس شورای اسلامی در سال ۹۲، پدیده‌ای اتفاقی به نظر نمی‌رسد. آنچه این فاصله زمانی را جالب و حساس می‌کند، حرکت عملی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب نگرش و گفتمانی است که در سخنرانی و برنامه ارائه شده به مجلس بیان شده است. این تطابق و هماهنگی گفتمانی و کرداری برای ناظران امور سیاست خارجی در سطح منطقه و جهان حائز اهمیت است و بی‌تردید در برگیرنده پیامدهای جدی سیاست خارجی در دوران کوتاه رای اعتماد مجلس و زمان چاپ است.

طی این دوران، سیاست خارجی، موفق شده دشمنان جمهوری اسلامی ایران را که به بهانه نظامی بودن برنامه هسته‌ای کشور، بر طبل ایران ستیزی و خطر و تهدید ایران می‌زدند خلع سلاح و حنای آنها را بی‌رنگ کند و فضای منطقه‌ای و بین‌المللی ایران را بازتر کند. دستاوردهای پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی سیاست خارجی محصول مقاومت بیش از سه دهه مردم ایران در دوران بعد از انقلاب، چارچوب‌های منسجم رهبری انقلاب در هدایت خارجی و اجماع نخبگان و مسوولان و تلاش‌های حرفه‌ای دست‌اندرکارانی چون وزیرامورخارجه است که در کار بست حرفه‌ای می‌داند که سیاست خارجی پدیده‌ای ترکیبی از فکر منسجم و عمل و سخن سنجیده و به موقع و قابل فهم برای دیگران است. پیامدهای حرف، سخن، بیان گفتمان در سیاست خارجی هیچ‌گاه به‌خاطر بهم پیوستگی ارتباطی جهان، مانند امروز نبوده است. سیاست خارجی پدیده‌ای فرا جناحی، فرافردی، فرا سازمانی و عمیقا حرفه‌ای است. باید این ابعاد را جدی‌تر گرفت.

* استاد دانشکده روابط بین‌الملل و مشاور وزیر امورخارجه ایران

منبع: دیپلماسی ایرانی