سکه‌های ولایت عهدی امام رضا(ع)

حسن رضایی باغ بیدی: هارون‌الرشید (خلافت: ۱۷۰ ـ ۱۹۳ ق) در سال ۱۷۵ ق پسر پنج‌ساله خود محمد امین را به جانشینی برگزید. سپس در سال ۱۸۲ ق موضوع جانشینی عبدالله مامون را بعد از محمد امین و در سال ۱۸۳ ق موضوع جانشینی قاسم موتَمِن را بعد از عبدالله مامون مطرح کرد که در سال ۱۸۶ ق قطعی شد. بر برخی از درهم۱های هارون الرشید، امین «ولی عهد المسلمین» (محمدیه۲، ۱۷۶ ـ ۱۹۳ ق؛ ری، ۱۷۹ ق؛ ارمینیه، ۱۷۹ ـ ۱۹۳ ق؛ بلخ، ۱۸۱ ـ ۱۸۶ ق)‌ و مامون «ولی ولی عهدالمسلمین» (رافقه، ۱۸۳ ق؛ بلخ، ۱۸۵ ـ ۱۹۰ ق؛ مرو، ۱۸۶ ق؛) خوانده شده است. پس از مرگ هارون‌الرشید، امین (خلافت: ۱۹۳ ـ ۱۹۸ ق) با نادیده گرفتن وصیت پدر، جانشینی مامون و قاسم را لغو کرد و پسر خردسالش موسی را به جانشینی برگزید. مامون نیز که در آن زمان والی همه سرزمین‌های ایرانی شرق همدان بود، به نشانه اعتراض بر درهم‌هایی که در استان‌های تحت فرمانش ضرب می‌کرد، نام برادر را به عنوان خلیفه نمی‌آورد (نیز نک: باسوُرث ۱۹۷۵: ۹۲). بر برخی از این درهم‌ها چنین نوشته شده است: «مما امر به الامیر المامون ولی عهدالمسلمین عبدالله بن امیرالمومنین» (بخارا و بلخ و سمرقند و مرو و نیشابور و هرات، ۱۹۳ ـ ۱۹۵ ق؛ زرنج، ۱۹۳ ـ ۱۹۷ ق؛ طبرستان، ۱۹۴ ق؛ محمدیه، ۱۹۴ ـ ۱۹۵ ق). برخی از درهم‌ها نیز با این عبارت ضرب می‌شد: «مما امر به الامام المامون ولی عهدالمسلمین عبدالله بن امیرالمومنین» (بخارا و سمرقند، ۱۹۴ ـ ۱۹۵ ق؛ بلخ و محمدیه و هرات، ۱۹۵ ق).

مامون پس از پیروزی بر برادر در سال ۱۹۸ ق خود را بر روی درهم‌هایش «الخلیفه المامون» نامید. پس از آن به‌تدریج تغییراتی در سکه‌ها پدید آورد. یکی از تغییرات مهم افزودن دومین نوشته پیرامونی روی سکه‌ها بود که این عبارت قرآنی را شامل می‌شد: «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المومنون بنصر الله» (بخش‌هایی از آیات ۴ و ۵ سوره مبارکه روم). این عبارت قرآنی احتمالا به یاد پیروزی مامون بر برادرش امین بر سکه‌ها نقش بست. این عبارت نخست بر درهم‌های ضرب مرو در سال ۱۹۸ ق دیده می‌شود و به‌تدریج کاربرد آن در ضرابخانه‌های دیگر فراگیر می‌شود: در ضرابخانه‌های اصفهان و فارس از سال ۲۰۱ ق، در ضرابخانه سمرقند از سال ۲۰۲ ق، در ضرابخانه نیشابور از سال ۲۰۳ ق، در ضرابخانه‌های کوفه و مدینه‌السلام از سال ۲۰۴ ق، در ضرابخانه محمدیه از سال ۲۰۶ ق، در ضرابخانه‌های رافقه و هرات از سال ۲۰۸ ق، در ضرابخانه زرنج از سال ۲۱۰ ق، در ضرابخانه اران از سال ۲۱۷ ق و در ضرابخانه ارمنیه بر برخی از درهم‌ها از سال ۲۱۸ ق (نیز نک: الهِبری ۱۹۹۳: ۶۴ ـ ۶۵، ۷۴؛ آلبوم ۲۰۱۱: ۵۴ ـ ۵۵). افزودنِ این عبارت بر حاشیه دینار۳ها از سال ۲۰۷ ق به بعد سبب شد که قطر دینار از حدود ۸/۱ سانتی‌متر به حدود ۱/۲ سانتی‌متر افزایش یابد (الهِبری ۱۹۹۳: ۷۰).

یکی دیگر از تغییرات مهم که در زمان خلافت مامون در سکه‌‌ها پدید آمد، تغییر نوع خط کوفی بود (باکاراک ۲۰۰۶: ۱۵ ـ ۱۶) که در نتیجه‏ آن حروف کوفی از شکل زاویه‌دار، که در خوشنویسی «مبسوط» خوانده می‌شود، به شکل انحنادار، که در خوشنویسی «مُستَدیر» خوانده می‌شود، درآمد (هایدِمان ۲۰۱۰: ۱۶۴). این سبک جدید نگارش حروف کوفی نخست بر درهم‌های ضرب سال ۲۰۶ ق در مدینه‌السلام دیده می‌شود و به‌تدریج در ضرابخانه‌های دیگر نیز به کار گرفته می‌شود: در ضرابخانه مرو از سال ۲۱۲ ق، در ضرابخانه دمشق از سال ۲۱۴ ق، در ضرابخانه مصر از سال ۲۱۵ ق، در ضرابخانه‌های سمرقند از سال ۲۱۷ ق، و در ضرابخانه محمدیه از سال ۲۱۸ ق (نیز نک: الهِبری ۱۹۹۳: ۶۲ ـ ۶۳؛ آلبوم ۲۰۱۱: ۵۴). کاربرد این نوع خط بر دینارها، نخست بر دینارهای ضرب سال ۲۰۷ ق که احتمالا در مدینه‌السلام ضرب شده‌اند، دیده می‌شود. این نوع خط از سال ۲۱۴ ق بر دینارهای ضرب مصر نیز به کار گرفته شد (الهِبری ۱۹۹۳: ۶۹ ـ ۷۰).

سکه‌های ولایت‌عهدی امام رضا(ع)

مامون در سال ۲۰۱ ق برادرش قاسم موتَمِن را از ولایت‌عهدی عزل و امام رضا(ع) را از مدینه به خراسان دعوت کرد و او را «ولی عهد المسلمین» نامید و فرمان داد تا نام مبارک آن حضرت را بر درهم‌ها ضرب کنند. درهم‌های مزین به نام امام رضا(ع) از سال ۲۰۱ تا ۲۰۵ ق در این ضرابخانه‌ها ضرب می‌شد: مرو (۲۰۱ - ۲۰۲ ق)، سمرقند (۲۰۲ ـ ۲۰۳ ق)، محمدیه (۲۰۲ ـ ۲۰۴ ق)، اصفهان (۲۰۲ ـ ۲۰۵ ق)، نیشابور (۲۰۳ ق)، و فارس (۲۰۳ ـ ۲۰۴ ق). وزن این درهم‌ها، مانند دیگر درهم‌های عباسی، حدود ۹۷/۲ گرم یا اندکی کمتر است. شایان ذکر است که امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ ق به شهادت رسیدند. از این رو، ضرب سکه به نام آن حضرت در سال‌های ۲۰۴ ق (در محمدیه و اصفهان و فارس) و ۲۰۵ ق (در اصفهان) باید دلیلی داشته باشد. یک دلیل می‌تواند این باشد که مامون می‌خواست همچنان علاقه خود را به آن حضرت نشان دهد و به این طریق دل شیعیان را به دست آورد. دلیل دیگر می‌تواند این باشد که قالب‌های این درهم‌ها را قبلا در سال ۲۰۳ ق ساخته بودند و نمی‌خواستند این قالب‌ها بدون استفاده رها شود (نیز نک: عقیلی ۱۳۵۴:‌ ۷۵ ـ ۷۷).

پی‌نوشت‌ها:

۱- درهم (جمع: دَراهِم؛ نیز در سوره مبارکه یوسف، آیه ۲۰) ریشه در واژه یونانی δραχμή دارد که در یونان باستان به سکه‌های نقره بزرگ گفته می‌شد. این واژه مشتقی از ریشه δραχ- «به چنگ آوردن» است و معنی اصلی آن «یک چنگ، یک مشت»‌ بوده (نیز نک: ماندِل ۲۰۰۲: ۳؛ پورداود ۱۳۳۱: ۲۷۰)، اما بعدها به عنوان واحد وزن و سرانجام به‌عنوان واحد پول به کار رفته است. این واژه یونانی به صورت drahm به فارسی میانه (مَکنزی ۱۹۷۱: ۲۷) و به صورت‌های «درهم» و «درَم» به فارسی نو نیز راه یافته است (نیز نک: جِفری ۱۹۳۸: ۱۲۹-۱۳۰). وزن درهم‌های عباسی حدود ۹۷/۲ گرم یا اندکی کمتر بود (آلبوم ۲۰۱۱: ۴۹). برخی از درهم‌های مامون که در سال‌های ۱۹۹-۲۰۳ ق در فارس و مرو ضرب شده‌اند، حدود ۱۵/۴ گرم وزن دارند (همان‌جا: ۵۵).

۲- شایان ذکر است که در اواسط سال ۱۴۸ ق نام ری به محمدیه تغییر یافت (نیز نک: مایلز ۱۹۳۸: ۳۱؛ آلبوم ۲۰۱۱: ۶۳). بررسی تولیدات دوازده ضرابخانه مهم در صد سال نخست خلافت عباسی نشان می‌دهد که در آن زمان ضرابخانه محمدیه پرکارترین ضرابخانه پس از ضرابخانه مدینه‌السلام بوده است (نیز نک: نونان ۱۹۸۶: ۱۶۳).

۳- دینار (نیز در سوره مبارکه آل عمران، آیه ۷۵؛ جمع: دَنانیر) ریشه در واژه یونانی بیزانسی δηνάριον (χρυσουν) دارد که خود برگرفته از ترکیبِ لاتینی denarius nummus «سکه ده‌دهی، سکه اعشاری» است (نیبِرگ ۱۹۷۴: ۶۲). واژه لاتینی denarius مشتقی است از deni «ده‌دهی، اعشاری»،‌ از decem «ده» (نیز نک: جِفری ۱۹۳۸: ۱۳۳-۱۳۵). این واژه در فارسی میانه نیز به صورتِ dēnār به کار رفته است (مَکنزی ۱۹۷۱: ۲۶).

منابع و مآخذ:

کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی (دیبای دیداری: متن کامل تاریخ بیهقی)، به کوشش محمدجعفر یاحقّی و مهدی سیدی، تهران، ۱۳۹۰.

پورداود، ابراهیم (۱۳۳۱)، «پول»، هرمزدنامه، تهران، ص ۲۳۳ ـ ۲۷۴.

حیدرآبادیان، شهرام (۱۳۸۹)، مهرهای ایران باستان و سکه‌های اسلامی، تهران.

سهیلی خوانساری،‌ احمد (۱۳۵۴)، «سکه ولایت‌عهدی امام رضا علیه‌السلام»، گوهر، ش ۲۵، صص ۷۸ ـ ۷۹.

شریعت‌زاده، سیدعلی‌اصغر (۱۳۹۰)، سکه‌های ایران‌ز‌مین: مجموعه سکه‌های موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از دوره هخامنشی تا پایان دوره پهلوی، تهران.

عقیلی،‌ عبدالله (۱۳۵۴)، «توضیحی بر مقاله سکه ولایت‌عهدی حضرت رضا علیه السلام»، گوهر، ش ۲۵، صص ۷۵ ـ ۷۷.

قوچانی، عبدالله (۱۳۸۳)، گنجینه سکه‌های نیشابور مکشوفه در شهر ری، تهران.

ملک‌زاده بیانی (۱۳۵۴)، «سکه‌های حضرت ثامن الائمه»، معارف اسلامی، ش ۲۱، صص ۳۹ ـ ۵۴.

نیک‌گفتار، احمد (۱۳۸۹)، مختصری از پیشینه سکه‌های تاریخی ضرب شده در خراسان، مشهد.

- اخیرا موجی برای کتاب‌نویسی و در واقع کتاب‌سازی به راه افتاده و افراد ناآگاه و غیرمتخصص به خود اجازه می‌دهند در باره هر چیز بنویسند و اظهارنظر کنند. این‌گونه کتاب‌ها غالبا پر از اشتباهات گوناگون هستند. در دو نمونه از این کتاب‌ها، نویسندگان محترم مدعی شده‌اند که بر سکه‌های دوران ولایت‌عهدی امام رضا(ع) چنین نوشته شده است: «مما امر به الامام الماموم للخلیفه المسلمین علی بن موسی الرضا بن علی بن ابی‌طالب، ذوالریاستین» (حیدرآبادیان ۱۳۸۹: ۱۰۳)؛ «محمد رسول‌الله، المامون خلیفه الله، مما امر به امیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابیطالب، ذوالریاستین» (نیک‌گفتار ۱۳۸۹: ۳۷-۳۸).

- فَلس (جمع: فُلوس) برگرفته از واژه لاتینی فُلّیس (follis) است که نام رایج‌ترین سکه مسی در امپراتوری بیزانس (روم شرقی) بود. وزن فُلّیس در زمان حکومت امپراتور یوستینیان (Justinian) اول (۵۲۷-۵۶۵ م) حتی به ۲۵ گرم نیز می‌رسید، اما در زمان حکومت امپراتور کنستانس (Constans) دوم (۶۴۱-۶۶۸ م) وزن آن تقریبا ۳ گرم بود (گریرسن ۱۹۹۹: ۱۸-۱۹).