سیدکامران باقری

مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری

نوآوری تنها به نوآوری در محصولات و خدمات خلاصه نمی‏شود. گاهی شرکت‌ها با خلق مدل‏های کسب‏وکار جدید، دریچه‏ای به فرصت‏های طلایی و بکر می‏گشایند.

منظور از مدل کسب‏وکار یک شرکت، چگونگی خلق، ارائه و کسب ارزش توسط آن شرکت است، البته گسترش شتابان فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‏های اخیر یکی از دلایل اصلی رونق گرفتن نوآوری در مدل کسب‏وکار بوده است. به بیان دیگر، بسیاری از مدل‏های کسب‏وکار که پیش از این امکان عملی شدن نداشته‏اند، امروزه بر بستر اینترنت نه‌تنها عملی که بسیار ثروت‏آفرین شده‏اند. به همین دلیل در فضای کسب‏وکار امروزی، نوآوری در مدل کسب‏وکار به یکی از مهم‏ترین منابع خلق مزیت رقابتی تبدیل شده است.

اجازه دهید با ذکر یک مثال، اهمیت نوآوری در مدل کسب‏وکار را بررسی کنیم. در گذشته همه خطوط هواپیمایی مسافری کم و بیش از مدل کسب‏وکار مشابهی پیروی می‏کردند. در این مدل فرض بر این بود که مسافر حتما با خود چند چمدان دارد، باید از مسافر در مسیر پرواز پذیرایی کرد، باید در طول پرواز برای مسافران فیلم سینمایی پخش کرد، فرودگاه باید به شهر نزدیک باشد، برای تهیه کارت پرواز باید به باجه شرکت هواپیمایی در فرودگاه مراجعه کرد و... اما چند سالی است که یک شرکت هواپیمایی به نام رایان‏ایر در اروپا، با مدل کسب‏وکاری کاملا متفاوت رشدی انفجاری داشته و تحولی شگرف در این صنعت پدید آورده است.

این شرکت هواپیمایی دریافت که میلیون‏ها نفر در اروپا هستند که حاضرند ارزان‏ سفر کنند، اما چمدانی با خود نبرند، پذیرایی نشوند، تمام عملیات خرید و صدور بلیت و کارت پرواز را اینترنتی انجام دهند، به فرودگاه‏هایی دورتر از مرکز شهر بروند و.... اکنون این شرکت با طراحی یک مدل نوآورانه و متناسب با این گروه از مسافران، رشدی چشمگیر داشته و از نظر تعداد مسافر و تعداد پروازها، رتبه نخست را در میان شرکت‌های حمل و نقل هوایی اروپا در اختیار دارد.

نوآوری در مدل کسب‏وکار می‏تواند همچون نوآوری در محصولات و خدمات به افزایش رفاه و سطح رضایت جامعه بینجامد. بنابراین دولت‏ها همان‌گونه که در جهت افزایش نرخ نوآوری در محصولات و خدمات می‏کوشیدند و برای این هدف انواع سیاست‏ها را طراحی و پیاده‏سازی می‏کردند، باید برای حمایت از نوآوری در مدل‏ کسب‏وکار هم تلاش کنند. برای نمونه در همان مثال بالا، نوآوری مدل کسب‏وکار توسط شرکت رایان‏ایر و در نتیجه کاهش چشمگیر هزینه‏های اضافی سبب شده است تا میلیون‏ها مسافر این شرکت به آسانی بتوانند، سفری راحت و بسیار ارزان را با این شرکت تجربه کنند. بسیاری از این مسافران پیش از این نمی‏توانستند از خدمات گران‏قیمت جابه‌جایی هوایی برخوردار شوند.

نوآوری این شرکت، دیگر خطوط هوایی را هم به فکر نوآوری انداخته تا مگر با افزایش کیفیت خدمات و کاهش هزینه‏ ها بتوانند رقابتی بمانند، بنابراین این نوآوری در مجموع برای اقتصاد اروپا بسیار مثبت بوده و به بالارفتن رفاه اجتماعی در این کشورها کمک کرده است.

متاسفانه سیاست‏های دولتی ایران در تشویق نوآوری آنچنان کارنامه موفقی ندارند. با وجود پیشرفت‏های سال‏های اخیر، فضای کلی کسب‏وکار در ایران همچنان برای نوآوری مساعد نیست. حضور پررنگ دولت در بخش بزرگی از اقتصاد ایران و عدم انگیزه برای نوآوری در این بخش، یکی از موانع عمده نوآوری در ایران بوده است. برای نمونه دخالت و حضور سنگین دولت در صنعت خودرو مجالی برای نوآوری در محصولات و خدمات این صنعت باقی نگذاشته است. در آخرین گزارش شاخص جهانی نوآوری، جایگاه ایران در میان ۱۴۳ کشور ارزیابی شده بهتر از ۱۲۰ نبوده است.

از سوی دیگر نیک می‏دانیم که تحقق اهداف ملی در حوزه اقتصاد دانش‏بنیان بدون بهبود وضعیت نوآوری امکان پذیر نیست، بنابراین از دولت انتظار می‏رود که نقش پررنگ‏تری در تشویق نوآوری بازی کند. مشخصا با توجه به اهمیت فزاینده نوآوری در مدل کسب‏وکار، دولت باید با طراحی و پیاده‏سازی سیاست‏هایی ویژه، زمینه را برای نوآوری مدل کسب‏وکار توسط بنگاه‏های خصوصی فراهم آورد. اما در عمل گاهی شواهدی از حرکت در جهت مخالف هم دیده می‏شود! یعنی گاهی دولت با مداخلات نابجا، خود به مانعی در مسیر نوآوری در مدل کسب‏وکار تبدیل می‏شود!!

برای مثال چندی پیش اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری تهران با صدور بخشنامه‏ای تبلیغ فروش خدمات تور لحظه آخری (یا دقیقه نود) را ممنوع اعلام کرده است. (خبرگزاری ایسنا، ۲۴خرداد۹۴) در این بخشنامه عجیب آمده است که: «برخی از دفاتر و شرکت‌های خدمات مسافرتی و گردشگری با اطلاع‏رسانی در مورد تورهای لحظه آخری اقدام به فروش خدمات تور با قیمت‏های غیر منطقی می‏کنند که این نحوه فروش موجبات اختلال در تنظیم بازار و ترغیب جامعه مسافر به استفاده از این روش و زمینه‏ساز رقابت‌های کاذب و ناسالم شده و فعالیت حرفه‏ای دفاتر خدمات مسافرتی را با مخاطره مواجه می‏کند. این اداره کل به‌منظور حمایت از فعالیت سالم و حرفه‏ای دفاتر و شرکت‌های خدمات مسافرتی و گسترش صنعت گردشگری و اجتناب از روند رقابت‌های ناسالم، ‏ استفاده از روش فوق را ممنوع اعلام می‏کند.» بخشنامه بالا را از دیدگاه مدیریت نوآوری می‏توان اینگونه تعبیر کرد:

مدل کسب‏وکار نوآورانه «تور لحظه آخری» که هم باعث ارزان‏شدن خدمات گردشگری و هم باعث خالی نماندن ظرفیت شرکت‌های ارائه‌کننده خدمات این حوزه می‏شود ممنوع است. دلیل این ممنوعیت هم دفاع تمام قد دولت از مدل کسب‏وکار قدیمی و منسوخ شرکت‌های جاافتاده در صنعت گردشگری است!!! به بیان دیگر، دولت اعلام کرده که در این حوزه نوآوری ممنوع است زیرا کسانی که به همان مدل منسوخ قبلی چسبیده‏ اند، از این نوآوری‏ها خوش‌شان نمی‏آید!!!

احتمالا ورشکست شدن بنگاه یا بنگاه‏هایی که بر این مدل کسب‏وکار نوآورانه سرمایه‏ گذاری کرده‏ اند هم درس عبرتی خواهد شد برای دیگران تا مدل‏های کهنه کسب‏ وکار را در این کشور به چالش نکشند! به نظر می‏رسد که دولت به معنای عام آن باید تکلیف خود را با بخش خصوصی و نوآوری‏های این بخش روشن کند. راه تبدیل شدن ایران به قدرت اول اقتصادی و فناوری منطقه تنها و تنها از مسیر نوآوری می‏گذرد و تکرار رفتارهای اینچنین از سوی نهادهای دولتی می‏تواند مانعی بزرگ در مسیر تحقق این اهداف بلند ملی باشد.

kambagheri@yahoo.com