جشن امرداد، باروری گیاهان

گروه تاریخ و اقتصاد: امردادگان هفتمین روز از ماه مرداد است (امردادروز در مردادماه) (هفتمین روز از امرداد در گاهشمار زرتشتی برابر با سوم مردادماه در گاهشماری رسمی و کنونی ایران است)، یکی از جشن‌های دوازده‌گانه سالانه ایرانی در روزهای هم‌نام‌شدن روز و ماه است و برای گرامیداشت منش و کنش و خویش‌کاری امرداد (/ در گاهان زرتشت و اوستای پسین: امرتات به مفهوم بی‌مرگی/ جاودانگی) یکی از فروزه‌های شش‌گانه خرد و دانش فرمان‌روا بر فراروند هستی (نام‌بردار و شناخته به اهوره‌مزدا) است. امشاسپند جاودانگی امرداد همواره در کنار امشاسپند رسایی خرداد، نگهبان آب و گیاه است.

ایرانیان در گذشته برای برگزاری این جشن به باغات و مزارع رفته و به شادی می‌پرداختند. در یادگارهای کهن ایرانی، از این روز و جشن ویژه آن، سخن بسیار گفته‌ شده‌ است. در متن پهلوی‌ بندهش می‌خوانیم:

امرداد بی‌مرگ، سرور گیاهان بی‌شمارست؛ زیرا او را به گیتی، گیاه، خویش است. گیاهان را رویاند و رمه گوسفندان را افزاید؛ زیرا همه دام‌ها از او خورند و زیست‌کنند. به فرشکرد [/ نوگردانی‌ جهان و زندگی در پایان کار جهان به سالاری‌ سوشیانت، رهاننده‌ای از تبار زرتشت]، نیز «انوش» [/ خوراک بی‌مرگی] را از امرداد آرایند. اگر کسی گیاه را رامش بخشد یا بیازارد، آن گاه امرداد [از او] آسوده یا آزرده بود...

(گزارش دکتر مهرداد بهار در پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ یکم، ص ۱۱۷)

با روی‌کرد به خویش‌کاری‌ امرداد در جهان استومند(/ جهان مادی) که نگاهبانی از گیاهان روی زمین و سرسبز و بارورنگه‌داشتن آنها است و نماد جاودانگی و بیمرگی و جوانی‌ همیشگی به شمار می‌آید، مسعود سعد سلمان، چکامه‌پرداز سده پنجم هجری، می‌گوید:

روز مرداد [/ امرداد] مژده داد بدان

که جهان شد به طبع، باز جوان

هریک از فروزه‌های دوازده‌گانه که جشن‌های هم‌نامی‌ روز و ماه برای گرامیداشت آنها برگزارمی‌شود، گل ویژه‌ای دارد. گل ویژه امرداد، زنبق (/ چمبک) است.

در برگ ۲۵۰ برگردان فارسی آثارالباقیه ابوریحان بیرونی چنین آمده است:

«مرداد ماه که روز هفتم آن مرداد روز است و آن روز را به انگیزه پیش آمدن دو نام با هم، جشن می‌گرفتند. معنای امرداد آن است که مرگ و نیستی نداشته باشد. امرداد فرشته‌ای است که به نگهداری جهان و آراستن غذاها و داروها که اصل آن از نباتات است و بر کنار کردن گرسنگی و زیان و بیماری‌ها می‌باشد، کارگزاری یافته است...»

خیام در نوروز نامه می‌نویسد:

«مرداد ماه یعنی خاک، داد خویش بداد از برها و میوهای پخته که در وی به کمال رسد و نیز هوا در وی مانند غبار خاک باشد و این ماه میانه تابستان بود و قسمت او از آفتاب، مر برج اسد را باشد.» خیام به جای نام امرداد از واژه مرداد استفاده کرده است.