آغاز مذاکره فنی الحاق به WTO

گروه بازرگانی، فروغ کریمی: الحاق افغانستان به سازمان تجارت جهانی و عدم الحاق ایران پس از گذشت ۲۰ سال از درخواست آن، معمایی را در ذهن عموم ایجاد کرد؛ اینکه چرا ایران پس از گذشت این همه سال همچنان به‌عنوان عضو ناظر در این سازمان حضور دارد، اما کشوری چون افغانستان توانسته است مراحل چندگانه عضویت را طی کند. صادق ضیائی بیگدلی که اخیرا به سمت قائم مقام سازمان توسعه تجارت ایران منصوب شده، به‌عنوان مسوول الحاق ایران به WTO، در گفت‌وگوی اختصاصی با «دنیای اقتصاد» به بخشی از این معما پاسخ داده است. وی که برنامه‌ریزی سفر محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران در اجلاس وزیران آن سازمان در نایروبی را به عهده داشت، معتقد است به دلایل سیاسی، هنوز مذاکرات فنی ایران برای الحاق به سازمان تجارت جهانی شروع نشده، براین اساس نمی‌توان گفت ایران نتوانسته از نظر فنی عضو WTO شود؛ همچنین بزرگ بودن اقتصاد ایران عضویت آن به WTO را نیز پیچیده‌تر می‌کند. به گفته بیگدلی در صورتی که رئیس گروه کاری الحاق ایران مشخص شود، در بهترین حالت و بدون در نظر گرفتن موانع سیاسی، عضویت ایران زمانی حدود ۵ سال طول خواهد کشید. وی با بیان اینکه تا کنون آمریکا مانع ایجاد وفاق برای تعیین رئیس گروه کاری ایران شده، ابراز امیدواری کرد که پس از برجام، پروسه تعیین رئیس گروه کاری و جلسه اول آن انجام شود. در ادامه مشروح مصاحبه را می‌خوانید:

اخیرا در اجلاس نایروبی دو کشور افغانستان، لیبریا و دو ماه قبل هم قزاقستان به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمدند که در این میان مخصوصا الحاق افغانستان بازتاب‌های زیادی را به دنبال داشت. سوال این است که چطور افغانستان به‌عنوان یک کشور ناامن با اقتصاد کوچک توانسته به عضویت سازمان تجارت جهانی درآید، اما ایران پس از 20 سال از ارسال درخواستش هنوز موفق به عضویت نشده است؟

جواب این سوال را از دو جنبه می‌توان بررسی کرد. افغانستان کشوری کمتر توسعه یافته است؛ این گونه کشورها ضوابط الحاقشان نسبت به کشورهای بیشتر توسعه یافته آسان‌تر و با پیچیدگی کمتری همراه خواهد بود. به‌عنوان مثال افغانستان در جریان بررسی رژیم تجاری‌اش تنها حدود ۳۰۰ سوال را پاسخ داد این در حالی است که ایران که هنوز جلسه گروه کاری‌اش تشکیل نشده، حدود ۷۰۰ سوال را پاسخ داده است. همچنین تعداد اعضای گروه کاری افعانستان حتی به ۱۵ کشور نرسید و چهار جلسه گروه کاری بیشتر برگزار نکرد. به‌طور کلی می‌توان گفت، صرف‌نظر از تفاوت در وضعیت سیاسی دو کشور، از لحاظ فنی فرآیند الحاق اقتصادهای بزرگ‌تر با پیچیدگی بیشتری همراه است. از طرفی دیگر، در حال حاضر این گونه نیست که عدم عضویت ایران در WTO به دلایل فنی بوده باشد، بلکه دلایل سیاسی در آن دخیل بوده‌اند. به عبارتی هنوز مذاکرات فنی ایران برای الحاق به سازمان تجارت جهانی شروع نشده که بگوییم ایران می‌تواند به عضویت درآید یا نه و در صورتی که ایران اقدامات لازم را شروع کند، واضح است که مانند سایر کشورها می‌تواند با رفع موانع فنی و احراز شرایط طی یک دوره زمانی به عضویت WTO درآید. البته قابل‌توجه است که مذاکرات افغانستان ۱۱ سال به طول انجامیده است.

اخیرا مطرح شده که رژیم تجاری کشور مورد بازنگری قرار گرفته است. این تغییر و تحولات چگونه بوده است؟

رژیم تجاری یعنی بازتاب قوانین و مقررات حاکم در کشور در حوزه تجارت که در قالب و چارچوب کاملا مشخص که توسط سازمان توسعه تجارت تعیین شده است وضعیت موجود را ترسیم می‌کند. سند رژیم تجاری ایران در سال 84 تدوین و در سال 88 به WTO، ارائه شده است. همان‌طور که قوانین و مقررات ما در 10 سال گذشته تغییر یافته، سند رژیم تجاری کشور نیز باید مورد بازنگری قرار می‌گرفت که این کار انجام شده است. اگر بخواهیم رژیم تجاری جدید را با نسخه‌های پیشین آن مقایسه کنیم، می‌توان گفت از حیث اینکه به چه میزان به شرایط الحاق به WTO نزدیک شدیم، تغییرات مثبت و منفی هر دو را داشته‌ایم. به عبارتی در مواردی رژیم تجاری کشور نسبت به سال 84 بهتر ولی در بسیاری موارد، مخصوصا در سال‌های تحریم، نامناسب‌تر شده است. به‌عنوان مثال در بخش کشاورزی چالش‌ها زیادتر شده است؛ پس از قانون انتزاع، سیاست تجاری در بخش کشاورزی چند‌پاره شد و در بسیاری از موارد موانع متعدد غیرتعرفه‌ای و غیرفنی مانند ممنوعیت‌های وارداتی در رژیم تجاری ما وارد شد. چالش تعدد عوارض، تعدد مراجع صدور مجوز و تشریفات مربوطه و معضل اولویت 10 هم به‌وجود آمده که در زمان برنامه سوم نداشتیم. در بخش قانون مالکیت فکری هنوز با معیار مطلوب فاصله داریم اما با تصویب لایحه جامع مالکیت معنوی که در مجلس در دست بررسی است به ضوابط سازمان بسیار نزدیک خواهیم شد. در بسیاری موارد هم باید اقدامات ایجابی جهت آماده‌سازی صورت گیرد مانند اجرایی کردن ساز و کار حمایت‌های اقتضایی (مانند ضد دامپینگ)، قواعد مبدا، استانداردسازی، ساماندهی مبادی واردات، تک‌نرخی شدن نرخ ارز و سیاست‌های هدفمند توسعه صادرات.

رژیم تجاری کشور چه زمانی به WTO ارائه خواهد شد؟

بلافاصله که رئیس گروه کاری ایران تعیین شود، رژیم تجاری کشور قابل ارائه به سازمان تجارت جهانی خواهد بود و مذاکرات ما نیز با رژیم تجاری جدید شروع خواهد شد.

رئیس گروه کاری ایران هنوز مشخص نشده است؟

در حال حاضر به‌طور رسمی رئیس گروه کاری ایران مشخص نشده است. سوئیس یکی از کشورهایی است که ابراز تمایل کرده تا در این زمینه نقش بازی کند. در عین حال ایران نیز نسبت به این امر دید مثبتی دارد. زیرا سوئیس کشوری بی‌طرف بوده و روابط خوبی با ایران و همه کشورهای دنیا دارد و این امر می‌تواند در الحاق ایران به WTO بسیار تاثیرگذار باشد. البته به این مساله هم توجه داشته باشید که در میانه مذاکرات هم رئیس گروه کاری ممکن است چندبار تغییر کند.

نقش رئیس گروه کاری چیست؟

نقش رسمی رئیس گروه کاری مدیریت جلسات گروه کاری است که در آن مذاکرات چندجانبه‌صورت می‌گیرد. در ریاست گروه کاری دو عامل مهم هستند؛ یکی کشوری است که رئیس گروه کاری از آن می‌آید و دیگری شخص رئیس گروه کاری که معمولا سفیر آن کشور در ژنو است که می‌تواند خیلی از اختلافات را کاهش دهد، زمان مذاکرات را کوتاه کند و با کشورهای دیگر رایزنی‌هایی انجام دهد تا موانع موجود الحاق ایران در اسرع‌وقت حل شوند.

در ارتباط با سایر اعضای گروه کاری چطور؟

اعضای گروه کاری اعضای WTO هستند که به تمایل خود به عضویت این گروه کاری می‌رسند. ما پیش‌بینی می‌کنیم که گروه کاری ایران یکی از پرعضوترین‌ها در تاریخ فرآیند الحاق باشد (رکورد فعلی در الحاق روسیه 65 کشور بود) اما تا زمانی که رئیس گروه کاری رسما تعیین نشود تعداد اعضای آن نیز مشخص نخواهد بود. اعضای گروه کاری در مرحله اول وقتی رژیم تجاری کشور ارائه شد، سوالات متعددی را جهت شفاف‌سازی و رفع ابهام خواهند پرسید که ایران باید در اسرع وقت به آنها پاسخ دهد. زمانی که شفاف‌سازی‌ها صورت گرفت، این اعضا با بررسی بند به بند رژیم تجاری کشور از ما تعهد می‌گیرند که ضوابط موجود در WTO را عملی کنیم. البته در کنار اینها مذاکرات دوجانبه گسترده‌ای نیز بین ایران و بسیاری از کشورهای عضو به منظور تثبیت و کاهش تعرفه‌ها و بازتر شدن بازار خدمات صورت می‌گیرد که نهایتا توافقات صورت گرفته در دبیرخانه WTO بررسی می‌شود. دبیرخانه آنها را تجمیع کرده و تبدیل به جداول تعهدات تعرفه‌ای و خدمات می‌کند که نهایتا به پروتکل الحاقی ایران پیوست خواهد شد. در واقع در این مرحله است که میزان سطح تعرفه‌ها در کشور پس از الحاق تعیین می‌شود.

پیش‌بینی می‌کنید تشکیل گروه کاری ایران چه زمانی نهایی شود؟

تعیین رئیس گروه کاری ایران به دلایل مختلف سیاسی طول کشیده و هنوز مشخص نشده است. برداشت ما از مذاکرات در نایروبی، با دبیرخانه WTO و اعضای موثر در WTO (غیر از آمریکا) این بوده که پس از اجرایی شدن برجام راهی گشوده خواهد شد؛ اما در عین حال تا به حال یک کشور یعنی آمریکا مانع تعیین رئیس گروه کاری شده بود که این تصمیم مشخصا توسط وزارت امور خارجه این کشور گرفته شده و به ناحق مانع و سد الحاق ما شده است. ما معتقدیم که پس از نهایی شدن برجام، دلیلی وجود ندارد آمریکا همانند گذشته مانع ایجاد وفاق یا اجماع در WTO برای تعیین رئیس گروه کاری ایران شود و امیدواریم پس از نهایی شدن برجام، پروسه تعیین رئیس گروه کاری و جلسه اول آن انجام شود. به عقیده من این موضوع باید به‌عنوان یکی از مصداق‌های اجرایی شدن برجام مخصوصا ماده ۳۳ آن دنبال شود. فکر می‌کنم اگر دیپلماسی فعال ما هم در قالب برجام و هم در مذاکرات آتی با اتحادیه اروپا بر این حوزه متمرکز شود، پروسه الحاق ایران به WTO به زودی کلید خواهد خورد.

یکی از موانع ایران برای عضویت به سازمان تجارت جهانی، سطح بالای تعرفه‌های واردات در کشور است. برای اینکه ایران به عضویت این سازمان درآید، سطح تعرفه‌های واردات در کشور را به چه اندازه‌ای باید رساند؟

مطالعاتی که در ایران صورت گرفته، نشان می‌دهد که در نظام تعرفه‌گذاری در کشور به قصد بازدارندگی و نه کنترل مدیریت شده واردات و نه درآمد گمرکی صورت گرفته است. ساختار تعرفه‌ای ما نیز به‌گونه‌ای است که بیشتر واردات ما در طبقات تعرفه خیلی پایین (4 و 7 درصد) صورت می‌گیرد. در طبقات تعرفه بالا نیز قاچاق نزدیک 20 میلیارد دلاری به خوبی نشان می‌دهد که تعرفه‌های خیلی بالا هیچ‌گاه نتوانسته جلوی واردات را بگیرد. یعنی عملا بیشتر نقش شعاری داشته تا حمایتی. مطالعات اقتصادی به‌خوبی نشان می‌دهد که میزان نرخ اسمی تعرفه در کشور نیز رابطه قابل‌توجهی با میزان واردات در کشور نداشته است. از طرف دیگر موانع غیرتعرفه‌ای نسبت به میزان نرخ اسمی تعرفه تاثیرگذارتر بودند. با این حال، توجه داشته باشید که در جریان مذاکرات تا قبل از الحاق، هیچ تعهدی به کاهش تعرفه‌ها نداریم. البته توصیه می‌شود این کار در قالب پیمان‌های دوجانبه و منطقه‌ای انجام گیرد تا هم برای روز بعد از الحاق آماده باشیم و دسترسی بیشتری به بازارهای کشورهای هدف فراهم شود. به هر حال در روز بعد از الحاق هم باید بسیاری از تعرفه‌ها را بر مبنای مذاکراتی که صورت گرفته کاهش دهیم؛ برای برخی از بخش‌های حساس کشور نیز می‌توان زمان خرید تا سطح تعرفه‌ها در آنها به‌صورت تدریجی در سال‌های بعدی کاهش یابد. میزان تعرفه صفر نیز برای الحاق به سازمان تجارت جهانی اصلا یک الزام نیست؛ بلکه نتیجه‌ای که در مذاکرات به آن می‌رسیم تعیین‌کننده خواهد بود. به‌عنوان مثال، متوسط تعرفه‌هایی که روسیه پس از مذاکراتش تعهد کرده، سقف تعرفه‌ای 7/ 7 درصد بوده است و این کشور برای بخش خودرو 7 سال زمان گرفته است.

برخی از تولیدکنندگان و کشاورزان عضویت ایران به WTO را یک تهدید می‌دانند. نظر شما چیست؟

عضویت ایران به WTO نه تنها یک تهدید نیست بلکه فرصت‌های زیادی را نیز پیش روی آنها خواهد گذاشت. اگر بخواهیم در بازار‌های جهانی جایگاه خود را پیدا کنیم، یکی از پیش‌شرط‌های مهم آن الحاق به WTO است. درWTO سیاست‌های حمایتی ممنوع نیستند بلکه موانع غیرتعرفه‌ای- غیرفنی و متوسط تعرفه‌های بالا است که مورد قبول واقع نمی‌شود. بسیاری از یارانه‌های بخش کشاورزی و صنعت نیز قابل مذاکره هستند و می‌توان با شناسایی بخش‌های حساس، پس از الحاق این بخش‌ها همچنان مورد حمایت قرار گیرد. به‌عنوان مثال عربستان توانست در مذاکرات مربوط به عضویت به سازمان تجارت جهانی حدود ۵/ ۲ میلیارد دلار یارانه به بخش تولیدات کشاورزی را حفظ کند. در بخش صنعت نیز انواع سیاست‌های حمایتی وجود دارد که اقدامات ضددامپینگ یکی از آنها است. از این جهات اگر به الحاق به‌عنوان یک بسته نگاه کنیم که اجزای متعدد سیاستی دارد، مسلما یک فرصت برای ما خواهد بود و اساسا نیل به هر دو جنبه اقتصاد مقاومتی (یعنی درون‌زایی و برونگرایی) بدون این امر محقق نخواهد شد.

به نظر شما ایران چندمین عضو WTO خواهد بود؟

در حال حاضر و پس از الحاق افغانستان، WTO 164 عضو دارد. برخی از کشورها مانند بوسنی و هرزگوین نیز در حال طی کردن مراحل نهایی برای عضویت هستند و من پیش‌بینی می‌کنم که رتبه عضویت ایران بالای 170 بشود. اگر با سرعت پیش نرویم چند کشور باقیمانده در منطقه نیز مانند عراق زودتر از ما به این سازمان خواهند پیوست که این دسترسی ما را به بازارهای سنتی خود با چالش مواجه خواهد کرد.

پیش‌بینی می‌کنید پروسه الحاق ایران به WTO چه مدت زمانی طول بکشد؟

در کشورهای مشابه ایران که در چند سال اخیر عضو WTO شدند، به‌طور متوسط از زمان شروع مذاکرات گروه کاری، تا جمع‌بندی آن، ۸ سال زمان طول کشید. اما این مدت زمان قابل کاهش است. عواملی که این روند را به تعویق می‌اندازد، عدم اجماع داخلی (به‌طور مثال عدم همراهی مجلس) و موانع سیاسی خواهد بود. بر این اساس به نظر من فرآیند الحاق در بهترین حالت (در صورتی که موانع سیاسی کاملا برداشته شود و کشورهای موثر خواهان عضویت ما در WTO باشند) ۵ سال طول خواهد کشید.

بعد از اجلاس اخیری که در نایروبی کنیا داشتید، چه اقداماتی را در دستور کار قرار دادید و تاکنون چه میزانی از آنها را پیش بردید؟

یکی از اقدامات این است که به‌طور جامع و کامل مغایرت‌های رژیم تجاری کشور را با WTO مستند کنیم تا پیش از اینکه در گروه کاری به ما بگویند در کدام قوانین باید اصلاحات انجام شود، ما خود آن را در برنامه ششم و برنامه‌های اقتصاد مقاومتی قرار دهیم. یکی از اقدامات دیگر که پس از نشست نایروبی در حال پیگیری آن هستیم نیز اطلاع‌رسانی عمومی است که در قدم اول این کار را با تاسیس سایت wtonews.ir شروع کرده‌ایم تا هم بخش‌خصوصی و هم افکار عمومی در مورد مزایا و تبعات الحاق اطلاعات دقیق‌تری پیدا کنند. در زمان الحاق چین، اطلاع‌رسانی به‌گونه‌ای انجام شده بود که یک کشاورز ساده هم می‌دانست WTO چیست و چه اثری بر کسب‌وکارش خواهد گذاشت.

در خبر‌ها شنیده می‌شد که در این اجلاس، وزیر صنعت با وزرای کشورهای مختلف نیز رایزنی‌هایی انجام داده است؛ هدف از این مذاکرات چه بوده و چه نتایجی به‌دست آمده است؟

در این مذاکرات تمامی این کشورها قول مساعد دادند که از الحاق ایران به WTO حمایت موثر کنند. فراتر از آن، کشورهای عضو اتحادیه اروپا، برزیل، هند و روسیه آماده انجام مذاکرات دوجانبه به‌عنوان بخشی از فرآیند الحاق اعلام آمادگی کرده‌اند. این کار را در قالب اکوتا (قانون موافقت‌نامه تجاری اکو) با ترکیه و هند نیز می‌توانیم پیش ببریم. یعنی چه گروه کاری الحاق ایران در کوتاه‌مدت تشکیل شود و چه نشود ما می‌توانیم از طریق مذاکرات دوجانبه کار خود را پیش می‌بریم تا آنها خود به کشورهای غیرهمسو در جهت ایجاد اجماع فشار بیاورند.

فرآیند الحاق ایران به WTO تنها از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت پیگیری می‌شود یا اینکه سایر وزارتخانه‌ها نیز در این روند درگیر هستند؟

به اعتقاد من در فرآیند الحاق به WTO نه تنها یک دستگاه دولتی یا وزارتخانه‌های اقتصادی بلکه باید کلیه بخش‌های دولتی، غیردولتی و سایر قوا به نحوی در آن دخیل باشند. بر این اساس بحث جمع‌بندی رژیم تجاری ایران در کارگروه‌های کارشناسی که سایر دستگاه‌ها در آن حضور دارند مطرح شده که چنانچه رئیس گروه کاری ایران تعیین شود، کارگروه‌های بین دستگاهی در پروسه الحاق ایران به WTO فعالیت موثرتری را خواهند داشت.