نگاهی به چگونگی راه‌اندازی موسسه سرمسازی رازی
این پادزهر ۹۰ساله!
حسن فرازمند
بروز بیماری طاعون گاوی در اواخر سال ۱۳۰۲ و وارد شدن خسارات سنگین در بسیاری از شهرها و از سویی دستور کمیته بهداشت مجمع دولت‌های متفق به دولت ایران که در آن بر ضرورت مبارزه با بیماری‌های دامی تاکید شده بود و از ایران خواسته بود هرچه زودتر اداره دامپزشکی را ایجاد کند، در این سال موجب شد از سوی وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه لایحه تاسیس «موسسه دفع آفات حیوانی و سرمسازی» به مجلس ارائه شود که در دی‌ماه همان سال به تصویب رسید و از جمله وظایف اولیه اداره مذکور جلوگیری از امراض حیوانات به روش علمی و تهیه واکسن برای تمام امراض بود که بعد از تشکیل اداره دامپزشکی تشکیلاتی به نام موسسه سرمسازی در سال ۱۳۰۴ به وجود آمد که تا امروز با نام‌های مختلفی به حیات خود ادامه داده و امسال نودمین سال تولد خود را پشت‌سر گذاشت.
حسن فرازمند
بروز بیماری طاعون گاوی در اواخر سال ۱۳۰۲ و وارد شدن خسارات سنگین در بسیاری از شهرها و از سویی دستور کمیته بهداشت مجمع دولت‌های متفق به دولت ایران که در آن بر ضرورت مبارزه با بیماری‌های دامی تاکید شده بود و از ایران خواسته بود هرچه زودتر اداره دامپزشکی را ایجاد کند، در این سال موجب شد از سوی وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه لایحه تاسیس «موسسه دفع آفات حیوانی و سرمسازی» به مجلس ارائه شود که در دی‌ماه همان سال به تصویب رسید و از جمله وظایف اولیه اداره مذکور جلوگیری از امراض حیوانات به روش علمی و تهیه واکسن برای تمام امراض بود که بعد از تشکیل اداره دامپزشکی تشکیلاتی به نام موسسه سرمسازی در سال ۱۳۰۴ به وجود آمد که تا امروز با نام‌های مختلفی به حیات خود ادامه داده و امسال نودمین سال تولد خود را پشت‌سر گذاشت.
بعد از 90 سال
شاید اگر دفاع جانانه و سرازپا نشناخته «عبدالحسین تیمورتاش» وزیر وقت وزارت فلاحت، تجارت و فواید عامه در مجلس شورای ملی نبود اتفاقی به نام سرمسازی رازی در عرصه صنعت پادزهرسازی کشور شکل نمی‌گرفت.نمایندگان مجلس در سه‌شنبه ۱۶ دی‌ماه ۱۳۰۳ به دلیل بروز اختلاف شدید درباره اینکه کدام‌یک از وزارتخانه‌ها باید متولی این موسسه ملی باشند و نیز وجود تفاوت در مواد ارائه شده از سوی دو کمیسیون مجلس می‌رفت که لایحه تشکیل این موسسه از دستور کار مجلس خارج شود اما تیمورتاش غرید با دفاع جانانه‌ای که از این لایحه کرد باعث شد قانون «اجازه تاسیس موسسه رازی» در ساعت ۱۲ ظهر روز سه‌شنبه ۱۶ دی ۱۳۰۳ به تصویب برسد و زیرنظر وزارت معارف (وزارت علوم وقت) قرار داشته باشد، گرچه این قانون نخستین مصوبه مجلس شورای ملی در ارتباط با امور کشاورزی بود و لایحه آن را نیز مصطفی قلی بیات معاون وزیر فلاحت، تجارت و فواید عامه در مهرماه سال ۱۳۰۳ با عنوان «لایحه تاسیس موسسه دفع آفات نباتی سرمسازی» تنظیم کرد و از سوی وزارتخانه‌اش به مجلس ارائه داد.
البته پیش از آن نیز همین بحث‌ها و جدل در مجلس شورای ملی بر سر چگونگی تاسیس سازمان دامپزشکی کشور شده بود و در تصویب لایحه شکل‌گیری موسسه انستیتو پاستور به عنوان نخستین سازنده سرم و پادزهر نیز همین صحبت‌ها و درگیری‌ها در مجلسین رخ داده بود، اما این بار مساله فرق داشت و بروز خسارت‌های سنگین ناشی از شیوع گاه و بیگاه بیماری طاعون گاوی و نیز الزام کمیته بهداشت مجمع دولت‌های متفق برای تاسیس اداره دامپزشکی برای مبارزه با بیماری‌های دامی مصطفی قلی‌بیات را بر آن داشت که لایحه یادشده را تدوین کند، لایحه‌ای که با صلاحدید نمایندگان به دو کمیسیون «فواید عامه» و «معارف» ارجاع شد و سرانجام از سوی کمیسیون فواید عامه قانون مشتمل بر ۲ ماده و از سوی کمیسیون معارف و صحیه، قانونی مشتمل بر ۴ ماده پیشنهاد گردید که قانون اجازه تاسیس آن به تصویب رسید و قرار شد موسسه دفع آفات حیوانی و سرمسازی زیر نظارت انستیتو پاستور باشد یکی از قراء خالصه توسط دولت برای استقرار توسعه آن واگذار شود و حق داشته باشد به استخدام متخصص بیطاری از فرانسه با حقوق ۴۰۰۰ تومان در سال بپردازد که ریاست آن را به عهده داشته باشد و این شرح ماجرا بود.
حرکت از پاستور
موتمن الملک، رئیس مجلس شورای ملی با ابلاغ ماده واحده تاسیس شعبه مخصوص به نام «دفع آفات حیوانی و سرمسازی» تحت نظارت موسسه پاستور رسما به مسوولان پاستور اجازه فعالیت این واحد را داد و فعالیت‌های این واحد در موسسه پاستور آغاز شد، اما به دلیل نبودن محل مناسب برای نگهداری حیوانات بزرگ در انستیتو پاستور به دستور مصطفی قلی‌بیات، تعدادی از اراضی کمال‌آباد کرج در مجاورت قریه حصارک در اختیار انستیتو پاستور قرار گرفت تا به عنوان محل کار و سکونت کارکنان و نیز ساخت طویله‌های حیوانات (برای تهیه سرم) مورد استفاده قرار گیرد از این رو در اردیبهشت سال ۱۳۰۴ موسسه یادشده به کرج منتقل شد. موسسه‌ای که می‌گفتند نخستین آزمایشگاه تشخیص بیماری‌های دامی و تهیه سرم و واکسن‌های مربوطه بود که در ایران تاسیس شد.آن گونه که در کتاب «موسسه رازی در گذر زمان» از انتشارات همین موسسه آمده است مسوولیت این موسسه با ۲۲ پرسنل (شامل ۱۴ نفر کادر فنی و ۸ نفر کادر خدماتی) و شرح وظایفی به عهده مرحوم دکتر عبدالله حامدی گذاشته شد و او نخستین مسوول این موسسه بود.جلوگیری از امراض حیوانات به روش علمی، تهیه واکسن و سرم و مطالعه امراض نباتی نیز به آنها اطمینان خاطر داد که در بودجه ۱۳۰۳ مبلغ ۳۰۰۰ تومان برای جلوگیری از آفات حیوانی اختصاص بدهد (که داد) ولی به دلیل ناکافی بودن این مبلغ یک بودجه ۳۰ هزار تومانی دیگر برای تاسیس موسسه دفع آفات حیوانی به تصویب مجلس رسید که این مبلغ اوایل ۱۳۰۴ در اختیار آنها قرار گرفت، ولی باز هم به دلیل ناکافی بودن علاوه بر آن مبلغ ۲۰ هزار تومان دیگر از سوی مجلس شورای ملی در اختیار این موسسه قرار گرفت که این قانون در ۳ دی ماه ۱۳۰۴ در مجلس به تصویب رسید و سیدمحمد تدین رئیس مجلس شورای ملی وقت هنگام ابلاغ پرداخت این ۲۰ هزار تومان به موسسه یادشده متذکر شد که وجوه مذکور باید در بودجه مملکتی منظور گردد.در کتاب موسسه رازی در گذر زمان که توسط روابط عمومی این موسسه در جشن ۹۰ سالگی این موسسه انتشاریافته نحوه هزینه شدن بودجه‌های یادشده آمده است که:
۱- پانزده هزارتومان صرف خرید ساختمان موسسه و تمرکز در حصارک شود.
۲- سیزده هزار تومان برای خرید لوازم موردنیاز آزمایشگاه حصارک و شعب موقت در گیلان و مازندران شود.
۳- هفت هزار تومان نیز صرف خرید سرم از هندوستان شود.
اولین واکسن‌ها
در این هنگام اما اقدامات اولیه‌ای برای تولید واکسن در ایران شروع شد و در پی آن دکتر خاوری برای کسب دانش و تکنولوژی مبارزه با طاعون به تفلیس اعزام شد.اما مشکل دیگری هنوز وجود داشت و آن کمبود اعتبارات و منابع کافی برای مبارزه با بیماری‌های طاعون گاوی و سیاه‌زخم که البته بنا به پیشنهاد شماره ۴۳۱۵ وزارت فواید عامه و تجارت هیات وزیران در جلسه ۲۹ مرداد سال ۱۳۰۴ دریافت بهای واکسن یا سرم را از متقاضیان یا مصرف‌کنندگان مجاز شمرد که در بهمن‌ماه همان سال به تصویب رسید و به این ترتیب نخستین واکسن‌ها در ازای مبلغی ارائه می‌شد.
واکسن هرگاو، سه ریال
این ماجرا ادامه داشت تا اینکه اوایل ۱۳۰۵ موسسه، از وزارت معارف به وزارت فواید عامه منتقل گردید و در اواخر همان سال جزو تشکیلات اداره کل صناعت و فلاحت به فعالیت خود ادامه داد. در حالی که همچنان دکتر عبدالله حامدی مسوولیت موسسه را به عهده داشت و به مجلس بودجه ۸۰ هزار تومانی پیشنهاد داد و در اواخر آن سال بودجه موسسه به ۱۰۰ هزار تومان افزایش یافت و در بهمن همین سال بود که قانون اجاره پرداخت اضافه اعتبار موسسه دفع آفات حیوانی (در ۲۳ بهمن ۱۳۰۵) به تصویب مجلس رسید، قانونی که در ماده دوم آن اجازه می‌داد موسسه دفع آفات حیوانی هنگامی که درهر نقطه بیم سرایت گاومیری می‌رود، کلیه گاوها را سرم و واکسن زده و از هر گاوی که مورد استعمال سرم و واکسن واقع می‌گردد و مبلغ ۳ ریال از مالکان دهات و مزارع یا گله‌داری‌های گاو دریافت بدارد.دکتر حسین پیرنیا رئیس مجلس شورای وقت هنگام ابلاغ این قانون به موسسه یادآوری کرده است که ضد عفونی کردن پشم و پوست گاو و غیره باید مجانی باشد.با اجرای این قانون تقریبا می‌توان گفت که سرانجام شیوع و ابتلا به بیماری طاعون گاوی در سال ۱۳۰۶ فروکش کرد. در اوایل همین سال، موسسه دفع آفات حیوانی و سرمسازی که در حصارک گسترش یافته بود به طور کامل از انستیتو پاستور ایران جدا و مستقل شد و در سال ۱۳۰۷ به علت فروکش کردن بیماری طاعون گاوی و هجوم ملخ‌ها به کشور، توجه متولیان کشاورزی معطوف به تولید سم آرسنیات دو سود و مبارزه با ملخ شد و برای مدت ۳ سال فعالیت سرمسازی متوقف شد. با این حال شیوع بیماری‌های واگیردار متعدد که جان انسان‌ها و دام و طیور کشور را تهدید می‌کرد باعث شد مسوولان وقت برای مبارزه با بیماری‌های واگیردار دامی و انسانی، این موسسه را دوباره احیا کنند.از این رو با مصوبه مجلس در ۱۶ خرداد ماه سال ۱۳۰۸، مقرر شد اداره فلاحت یک نفر دامپزشک متخصص در امر باکتریولوژی و سرمسازی را برای موسسه دفع آفات حیوانی استخدام کند.در این مصوبه قانونی آمده است:
وزارت فواید عامه مجاز است که چهار نفر متخصص فرانسوی که تخصص آنها را دولت فرانسه تصدیق کند برای شعب ذیل از تاریخ حرکت به مدت پنج سال استخدام نماید:
۱- یک نفر متخصص برای تدریس گیاه‌شناسی و تاسیس باغ نباتات و مطالعه کامل در خصوص کلیه نباتات صنعتی و طبی.
۲- یک نفر برای تدریس و تعلیم باغبانی و مطالعه و اقدام در تربیت و اصلاح اشجار میوه.
۳- یک نفر دکتر متخصص بیطار برای تدریس بیطاری و تربیت حیوانات در مدرسه فلاحت و نظارت فنی در قسمت موسسه تربیت حیوانات اهلی و ایلخی و مطالعه کامل در اصلاح و اختلاط و ایجاد نژاد حیوانات و در موقع لزوم کمک به موسسه دفع آفات حیوانی.
۴- یک نفر دکتر بیطار متخصص در باکتریولوژی و سرمسازی برای ریاست موسسه دفع آفات حیوانی و تدریس و تعلیم باکتریولوژی در مدرسه فلاحت و تهیه سرم و واکسن در ایران و تربیت اعضای فنی در قسمت موسسه دفع آفات حیوانی.
در ماده دوم این مصوبه آمده است که اعتبار سالانه برای حقوق متخصصان مزبور در حدود مبلغ ۱۹ هزار تومان است که در بودجه ۱۳۰۸ منظور شده است.
آمدن دکتر «لویی پی‌یر دلبی»
در سال ۱۳۰۹، وزارت «اقتصاد ملی» جانشین وزارت فواید عامه شد. هنگامی که نماینده این وزارت (مهندس محمود فاتح) برای خرید اولین کارخانه قند کشور (برای احداث در کرج) و استخدام کارشناسان اروپایی برای پیشرفت امر کشاورزی به اروپا رفته بود، اقدام به استخدام یک نفر دامپزشک فرانسوی به نام «لویی پی‌یر دلبی» نمود تا موسسه رازی بار دیگر راه‌اندازی و شروع به کار کند. در اوایل سال ۱۳۱۰ دکتر دلبی پس از انتصاب، در اولین اقدام عملی خود، به بازدید از نقاط مختلف شهر و حومه تهران پرداخت تا مکانی مناسب برای احداث موسسه رازی بیابد.وی محل فعلی موسسه را در قریه حصارک مناسب تشخیص داد و در خرداد ماه سال ۱۳۱۰ در این محل مستقر شد و اساس موسسه رازی را که در آن زمان «بنگاه سرمسازی حصارک» نامیده می‌شد، پایه‌گذاری کرد.او برای خرید لوازم مورد نیاز جهت بسط و توسعه امور مربوط به تهیه و تولید سرم و واکسن، تقاضای بودجه کرد که در اواخر همان سال مبلغ ۱۰ هزارتومان به بودجه موسسه افزوده شد. در زمینی که از سوی اداره کل فلاحت، به موسسه (حصارک) واگذار شده بود، فقط سه ساختمان فرسوده از جمله ساختمان چاپارخانه و قهوه‌خانه وجود داشت. در سال ۱۳۱۲ اولین آزمایشگاه با نام «دارالتجزیه امراض حیوانی» در موسسه تاسیس شد.
مصطفی قلی‌بیات و موسسه رازی
مصطفی قلی‌بیات معروف به صمصام‌الملک فرزند حاج عباسقلی خان سهم‌الملک اراکی، ملاک و نماینده مجلس و خواهرزاده دکتر محمد مصدق بود.در شهریور ماه سال ۱۳۰۳ سردار سپه رضاخان (رئیس الوزرا) در تغییراتی که در کابینه خود داد، عبدالحسین تیمورتاش را به وزارت فلاحت، فواید عامه و تجارت منصوب کرد. او نیز بیات را به معاونت خویش برگزید که به مدت سه سال این سمت را به عهده داشت. مصطفی‌قلی بیات در مقام معاونت وزارتخانه، اقداماتی مثل مبارزه با طاعون گاوی و پیشگیری از امراض دامی را سرلوحه فعالیت خود قرار داد و به تاسیس موسسه رازی و تربیت گروهی از دامپزشکان همت گماشت. به جرات می‌توان گفت شکل‌گیری موسسه رازی مدیون پیگیری، حمایت و تلاش او و تیمورتاش است. او همچنین با فعال کردن مدرسه فلاحت، مقدمات تاسیس دانشکده کشاورزی را فراهم آورد. وی بنیان‌گذار کشاورزی نوین ایران، موسس دانشکده کشاورزی کرج و باغ نمونه کشاورزی کرج است. در شهریور ماه سال ۱۳۱۲ محمدعلی فروغی نخست‌وزیر وقت بیات را به ریاست اداره کل فلاحت و صناعت منصوب کرد. مصطفی قلی بیات در ۸ تیرماه سال ۱۳۱۶ در ۴۹ سالگی به مرگ زودرس در آلمان وفات یافت. در سال ۱۳۲۶ به پاس خدمات مصطفی‌قلی بیات، مجسمه نیم‌تنه او در باغ کشاورزی کرج نصب شد.
انتزاع از اداره کل دامپزشکی
در سال ۱۳۲۲ بنگاه سرمسازی حصارک و دامپزشکی حیدرآباد (به علت تشکیل اداره دامپروری) و در سال ۱۳۲۳، دانشکده دامپزشکی از اداره کل دامپزشکی جدا گردیده و به‌طور مستقل به تصدی امور تخصصی خود پرداختند و در پی آن در مهرماه سال ۱۳۲۵، با پیشنهاد وزارت کشاورزی (به شماره ۱۳۱۲۱ مورخ ۱۰/ ۷/ ۱۳۲۵) هیات وزیران اختیارات ویژه‌ای به رئیس موسسه رازی اعطا کرد که در ماده یکم آن آمده است اعتبار بودجه بنگاه سرم و مایه‌سازی وزارت کشاورزی (حصارک) تحت ماده مخصوصی در بودجه وزارت کشاورزی تعیین خواهد شد.این بودجه به وسیله رئیس بنگاه تهیه شده و مستقیما به تصویب وزیر کشاورزی خواهد رسید، بدون اینکه سایر دوایر وزارتی در آن تغییر بدهند در صورتی که وزارت دارایی قبل از تقدیم بودجه به مجلس بخواهد در آن تغییراتی بدهد لازم است که قبلا رئیس بنگاه را مطلع ساخته و نظر ایشان را جلب نماید.در ماده دوم نیز گفته شده است رئیس بنگاه مقام مدیریت کل را خواهد داشت و مجاز خواهد بود از طرف وزیر کشاورزی تمام احکام مزبور به کارمندانی که تحت نظر ایشان انجام وظیفه می‌نمایند امضا نماید و این احکام در حدود اعتبارات بودجه مصوب و طبق مقررات مالی و کارگزینی قابل اجرا می‌باشد و در ماده سوم نیز آمده است. اعتبارات بودجه بنگاه که مخصوص تهیه سرم‌ها و واکسن‌ها می‌باشد، قبلا در اول هر سه ماه به وسیله اداره حسابداری وزارت کشاورزی به حساب مخصوصی که در بانک ملی از طرف بنگاه باز خواهد شد ریخته می‌شود و هزینه‌های لازم طبق دستور رئیس بنگاه و با در نظر گرفتن مقررات مالی و بودجه و مدلول این تصویب‌نامه خواهد آمد.
ارسال نظر