عزل وثوق‌الدوله از ریاست الوزرایی

گروه تاریخ و اقتصاد: در روز ۵ تیر ۱۲۹۹ میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله رئیس‌الوزرای حکومت قاجار، از سمت خود برکنار شد. میرزا حسن‌خان معروف به «وثوق‌الدوله» پسر میرزا ابراهیم‏‌خان معتمدالسلطنه و نوه پسری محمد قوام‌الدوله آشتیانی در فروردین ۱۲۵۴هجری شمسی دیده به جهان گشود. میرزا حسن از هفت سالگی به فرا گرفتن درس فارسی و مقدمات عربی پرداخت و در جوانی در مدرسه مروی قسمتی از فلسفه را نزد شیخ علی نوری و قسمتی از فقه را نزد سیدعبدالکریم لاهیجی فرا گرفت سپس به آموختن زبان فرانسه و تتبع در ادبیات فارسی پرداخت و علوم ادبی را از میرزا احمد گلپایگانی آموخت.

در تیرماه ۱۲۷۴ شمسی بود که به همراه پدرش که مستوفی آذربایجان بود، نزد ناصرالدین شاه رفت. معلومات و استعداد او در جوانی توجه شاه را به خود جلب کرد و این باعث شد فرمان استیفای آذربایجان و لقب «وثوق‌الدوله» به او داده شود. از این دوره وی نیز در شمار مستوفیان درآمد، با پدرش به همکاری پرداخت و در همین سال‌ها با «دوشیزه مریم»، دختر آصف‌الدوله ازدواج کرد. وثوق‌الدوله اولین بار در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی که کشور را بی‌ثباتی فرا گرفته بود از طرف احمدشاه قاجار مامور تشکیل کابینه شد. در این زمان بین کشورهای انگلیس و آلمان در جنوب ایران بر سر منافع استعماری جنگ در گرفت که منجر به پیروزی انگلیسی‌ها شد و به‌خاطر آن مردم زیادی کشته و مجروح شدند. به دستور وثوق‌الدوله در این زمان دوره چهارم مجلس شورای ملی تشکیل شد و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسی‌ها تشکل یافته بودند، منظم‌تر شده و بنام «پلیس جنوب» معروف شدند.

وثوق‌الدوله مجموعا ۱۱ ماه رئیس‌الوزرا بود. وی فرمان انتخابات دوره چهارم را صادر و انتخابات بعضی از شهر‌ها از جمله تهران را آغاز کرد. تقریبا در دوران زمامداری او ۶۵ نفر برای مجلس چهارم انتخاب شدند و در‌‌‌ همان ایام نیکلای دوم امپراتور روسیه و پادشاه لهستان از تاج و تخت سلطنت استعفا کرد و اوضاع روسیه دستخوش هرج و مرج انقلاب شد. وثوق‌الدوله هیاتی را به ریاست سیدضیاءالدین طباطبایی؛ مدیر روزنامه رعد برای مذاکره و عقد قرارداد به روسیه فرستاد. این هیات اوضاع روسیه را به ایران گزارش داده و دولت ایران بر مبنای آن گزارش‏‌ها رویه خود را نسبت به وضع موجود روسیه اتخاذ کرد. وثوق‌الدوله پس از کناره‏‌گیری از ریاست دولت چندی بیکار بود تا در آبان ماه ۱۲۹۶ در کابینه سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله وزیر علوم و اوقاف شد؛ ولی حزب دموکرات آذربایجان به زعامت شیخ محمد خیابانی به عضویت وی و برادرش قوام‌السلطنه در کابینه اعتراض کرده، خواستار اخراج آنها از دولت شدند. دولت عین‏الدوله هم پس از دو ماه از کار کناره گرفت. پس از او به ترتیب مستوفی‏‌الممالک و صمصام‌السلطنه رئیس‌الوزرا شدند تا بار دیگر نوبت به وثوق‌الدوله رسید.

در تیرماه ۱۲۹۷ مطبوعات کشور طی مقالاتی که در زمینه پایان یافتن جنگ جهانگیر اول در روزنامه‏‌های خود منتشر می‌‏کردند، توجه شاه را به یک دولت قوی و مصمم که بتواند علاوه بر ایجاد نظم و امنیت در مملکت حقوق و خسارات از دست رفته ایران در جنگ را استیفا کند جلب و کم و بیش از یک نخست‌وزیر مقتدر و قوی یاد می‌‏‌کردند. سپس مقالات روزنامه‏‌ها تبدیل به تشکیل اجتماعات شد و عده‏‌ای از روحانیون به رهبری سیدحسن مدرس، حاج آقا جمال و سیدمحمد امامی (امام جمعه تهران) در مرقد حضرت عبدالعظیم شهر ری تحصن اختیار نموده، با تشکیل جلسات و ایراد سخنرانی خواستار عزل صمصام‌السلطنه شدند. دامنه مخالفت با زمامداری صمصام ابعاد گسترده‏‌ای پیدا کرد. در نتیجه بازار تهران از اصناف و تجار مغازه‏‌های خود را تعطیل کرده و شرط بازگشت به شغل خود را عزل صمصام‌السلطنه اعلام کردند. احمدشاه در قبال اجتماعات و تعطیل اصناف در مقابل خواسته آنها سر تسلیم فرود آورد و صمصام‌السلطنه را از رئیس‌الوزرایی عزل و وثوق‌الدوله را به جای او نشاند. صمصام برای مبارزه با احمدشاه و اعتراض به عزل خود حکومت نظامی و کاپیتولاسیون و قرارداد لیانازوف را لغو کرده و بنای معارضه با شاه را گذاشت؛ ولی وثوق‌الدوله به سرعت کابینه خود را تشکیل داد و امور کشور را به‌دست گرفت. اولین اقدام وثوق‌الدوله دستگیری کلیه اعضای کمیته مجازات بود. دادگاه جنایی فورا تشکیل و محاکمه آغاز و حکم لازم صادر شد. در نتیجه چهار نفر از اعضای کمیته اعدام و بقیه به حبس‏‌های طویل‌المدت محکوم شدند. وی در گام بعدی راه‌های کشور را که پر از راهزن و غارتگر شده بود پاک‌سازی و امنیت را در بیشتر مناطق برقرار کرد.

در زمان نخست‌وزیری وثوق‌الدوله قیام جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان جنگلی در شمال کشور به وقوع پیوست. وی از‌‌‌ همان ابتدای نخست‌وزیری برای اینکه بتواند دولت باثباتی داشته باشد از انگلیس‌ها کمک مالی گرفت. در این دوره همچنین ایران برای اولین بار به مجمع جهانی ملل دعوت شد. اما بزرگترین خیانت وثوق‌الدوله در این دوره بستن قرارداد ۱۹۱۹میلادی با دولت انگلستان بود که براساس آن ایران به تحت‌الحمایگی این دولت درآمد. گفته می‌شد وثوق‌الدوله برای بستن این قرارداد پول هنگفتی نیز از دولت انگلستان به‌عنوان رشوه دریافت کرد و به خاطر این خدمتی که برای دولت انگلستان انجام داد تا آخر عمرش در حفظ جان و مال او و کسانش، بیشتر از هر کس دیگر کوشش و حمایت صورت گرفت. انگلیسی‌ها سعی داشتند او را سال‌ها برای رسیدن به اهداف خود در این پست حفظ کنند؛ اما سرانجام با کارشکنی روس‌ها و مخالفت زیادی که در داخل با او به‌خاطر بستن قرارداد ۱۹۱۹میلادی شد و پس از آنکه در جریان کوشش برای تصویب این قرارداد متهم به دریافت رشوه از دولت انگلیس شد، احمدشاه به اجبار او را از نخست‌وزیری برکنار کرد.

منابع:

-شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، نشر زوار

-وثوق‌الدوله، ابراهیم صفایی، نشر کتاب‌سرا

- تاریخ ایرانی