اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول - ۹ آبان ۹۴

در روز ۹ آبان ۱۲۹۳ هجری شمسی به دنبال صدور فرمان احمد شاه، مستوفی‌الممالک، رئیس‌الوزرا طی اعلامیه‌ای بی‌طرفی ایران را در جنگ‌جهانی اول اعلام کرد. آغاز جنگ جهانی اول با حضور کشورهای روسیه، فرانسه و انگلیس به نام «دول متفق» و کشورهای اتریش و آلمان به‌عنوان «دول محور» و پیوستن عثمانی، ایتالیا و ژاپن به گروه‌های متخاصم با یکدیگر، جهان را درگیر جنگی خانمان‌سوز کرد که ایران آن روزگار را هم به مناسبت موقعیت ژئوپولتیک دور از معرکه نگذاشت.

جنگ جهانی اول در ۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴ تقریبا هشت روز پس از تاجگذاری احمد شاه قاجار آغاز شد. این رویارویی نظامی که در ابتدا تصفیه‌حسابی میان قدرت‌های تراز اول اروپا تلقی می‌‏شد، به مرور دامنه گسترده‏‌تری یافت. در ابتدا امپراتوری اتریش- مجارستان به صربستان اعلام جنگ داد. روسیه قوای خود را در مرزهای اتریش- مجارستان و متحد این امپراتوری یعنی آلمان، متمرکز کرد. آلمان در اول اوت به متحد روسیه یعنی فرانسه، اعلان جنگ داد و در ۳ اوت طبق نقشه شلایفن بخشی از بلژیک را تسخیر کرد. در پی این تحولات، بریتانیا هم در ۴ اوت به آلمان اعلان جنگ داد. در نوامبر ۱۹۱۴ ترکیه عثمانی متحد جنگی آلمان و اتریش شد و در اکتبر ۱۹۱۵ بلغارستان نیز به آنان پیوست. ژاپن در اوت ۱۹۱۴، رومانی در ژوئیه ۱۹۱۶ و ایتالیا در مه‌۱۹۱۵ به متفقین پیوستند و ایالات‌متحده در آوریل ۱۹۱۷ به آلمان اعلان جنگ داد و سرانجام با اعلان آتش‌بس آلمان در ۱۱ نوامبر ۱۹۱۸ جنگ جهانی اول پایان یافت.

آغاز جنگ جهانی اول در شرایطی رخ داد که ایران مبتلا به هرج و مرجی کم سابقه در تاریخ معاصرش بود. بهار مشروطه و مجلس شورای ملی با استبداد محمدعلی شاه به پایان رسیده بود و جز گروه‌های مختلف درگیر در سطوح محلی و ملی چیز زیادی به جا نمانده بود. از سوی دیگر، به تخت نشستن احمد شاه نوجوان و تضعیف بیش از پیش دولت مرکزی، ایران را عملا به حکومتی خان خانی بدل کرده بود. دولت بی‌اقتدار حتی توان جمع‌آوری مالیات را نداشت و خزانه هر روز خالی‌تر از قبل می‌شد.

شروع جنگ نه ‌تنها بر فشار خارجی در ایران افزود، علاوه بر آن سبب شد که اختلافات دیرینه در عرصه سیاست ایران گسترش یابد و حکومت‌ مرکزی چنان دچار اختلاف و چنددستگی شود که دولت‌های مختلفی که بر سرکار می‌آمدند، هیچ‌گاه بیش از چند ماه دوام نیاورند.

در این دوره شاهد بی‌ثباتی حاکمیت سیاسی که نماد آن کابینه‏‌ها به‌شمار می‌‏آیند، بودیم. در پی فرمان احمد شاه، مستوفی‌الممالک رئیس‌الوزرا نیز در تاریخ ۹ آبان ۱۲۹۳ با صدور بیانیه‌ای رسما بی‌طرفی ایران را در جنگ بین‌الملل اعلام کرد. اعلام بی‌طرفی ایران اما تاثیر چندانی بر چگونگی مواجهه دول متخاصم در استفاده از موقعیت سوق‏‌الجیشی کشورمان نداشت.