مجتبی نوری* هفته پژوهش در آذر ماه هر سال فرصت مغتنمی برای بررسی دستاوردها و چالش‌های حوزه پژوهش و فناوری در سطح کشور و مقایسه وضعیت فعلی با سالیان گذشته است.
در این مقاله سعی بر آن است تا با واقع‌بینی وضعیت و جایگاه ایران بر اساس شاخص‌های بین‌المللی پژوهش و فن‌آوری را معرفی و تبیین کند. همچنین با توجه به بررسی لایحه بودجه در مجلس شورای اسلامی به نظر می‌رسد توجه به این آمار و ارقام می‌تواند در جهت‌گیری بودجه کمک کند. همچنین باید دید آیا با میزان اعتبارات اختصاصی به پژوهش می‌توان به رتبه اول فناوری در منطقه در سال 1404 دست یافت؟!
لذا پیشنهاد می‌شود دست‌اندرکاران دستگاه‌های متولی و به‌ویژه ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، مرکز پژوهش‌های مجلس و متولیان تحقیقات در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی و همچنین واحدهای R & D دستگاه‌های خروجی مطالب ارایه شده را مورد توجه قرار دهند. بر اساس سند چشم‌انداز باید ایران در تمامی شاخص‌های علم و فناوری جایگاه اول را در منطقه به خود اختصاص می‌داد، ولی متاسفانه شاخصی که در سخنرانی‌ها و قضاوت‌های برخی مسوولان به آن ارجاع می‌شود، شاخص مقالات منتشر شده در مجلات علمی دنیا است.
بر اساس آمار منتشر شده از سوی پایگاه‌های ISI و SCOPUS ایران در سال ۲۰۱۲ از لحاظ تعداد مقالات علمی در منطقه در جایگاه اول و دوم قرار دارد و به لحاظ درصد پیشرفت جزو پیشروهای دنیا است.
ولی آیا تعداد مقالات منتشر شده می‌تواند ملاک جایگاه ایران باشد؟
آیا پیشرفت در بعضی موارد خاص مانند دستیابی به فناوری هسته‌ای و سلول‌های بنیادی باید ما را غرق در غرور و سرخوش از جایگاه ممتاز ایران کند. به راستی اگر این چنین می‌بود، تحریم‌های ظالمانه کشورهای غربی می‌توانست تا این حد اثرات منفی و مخرب در وضعیت اقتصادی کشور داشته باشد؟ از نکات قابل توجه در این مقوله، بحث عدم اهتمام جدی به این موضوع در لایحه پیشنهادی بودجه دولت است، این در حالی است که مقرر شده بود تا پایان برنامه پنجم، میزان هزینه‌کرد دستگاه‌های اجرایی در این بخش از ۵/۰ درصد به ۳ درصد افزایش یابد که این الزام متاسفانه در لایحه بودجه سال ۹۳حذف شده است.
مساله وقتی جالب‌تر می‌شود که بدانیم درصد سهم هزینه‌های R & D از GDP در کشورهای مختلف به مراتب بالاتر از این میزان است و درصد هزینه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات کشورها از GDP به شرح ذیل است:
کشورهای در حال توسعه ۱۰-۶ درصد
کشورهای خاورمیانه ۹- ۵ درصد
کشورهای توسعه یافته ۷- ۴ درصد
و سهم ایران کمتر از ۵/۱ درصد
همانطور که مشخص است میزان هزینه کرد تحقیق و فناوری ایران از GDP در هیچ کدام از تقسیم‌بندی‌ها قرار نمی‌گیرد. با این رویه آیا می‌توان به جایگاه اول دست پیدا کرد؟!
همچنین از نکات قابل توجه در بودجه سال جاری عدم تناسب آن با تکالیف برنامه پنجم در خصوص تحقیقات و فناوری است. به عنوان مثال الزاماتی که در برنامه پنجم در نظر گرفته شده در بودجه تقدیمی دولت ردپایی ندارد. همچنین بر اساس بند ۴ ماده ۱۰ برنامه پنجم باید دستگاه‌های دولتی به انجمن‌های علمی کمک کنند اما با نادیده گرفتن این بحث در بودجه پیشنهادی دولت می‌توان به جایگاه اول دست پیدا کرد؟!
همان‌طور که در جدول نیز مشخص است، به غیر از شاخص Science & Technology Growth Rate که میزان درصد رشد علم و تکنولوژی است، در بقیه شاخص‌ها نسبت به کشورهای منطقه‌ای وضعیت قابل قبولی قرار نداریم. به عنوان مثال شاخص Knowledge Economy که بر پایه میانگین ساده چهار زیرشاخص ۱- مشوق‌های اقتصادی ۲- تعلیم و تربیت ۳- نوآوری اقتباس فناوری ۴- زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات بنا شده است رتبه ایران ۹۴ می‌باشد. بر این اساس مصر ۸۸، عربستان ۶۰ و ترکیه ۶۲ هستند یا در خصوص شاخص TAI (شاخص دستیابی فناوری) ایران از نظر شاخص دستیابی بین ۷۲ کشور رتبه ۴۵، مصر ۵۱ ، عربستان ۴۴ و ترکیه رتبه ۳۰ را داراست. به این ترتیب مشخص است که در منطقه بعد از کشورهای عربستان و ترکیه قرار داریم. در خصوص شاخص ظرفیت نوآوری Innovation Capacity که شامل زیر شاخص‌های سرمایه انسانی، فعالیت فناوری، تعداد کارکنان در واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) تعداد اختراعات و انتشارات علمی در هر یک میلیون نفر است. جمهوری اسلامی ایران از رتبه جهانی ۸۵ برخوردار است. در این شاخص جایگاه ایران بعد از کشورهای عربستان، ترکیه و مصر قرار دارد. همچنین رتبه ایران در شاخص Global Innovation Index ، ۹۵ است که با کشورهای منطقه تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای دارد. همانطور که مشخص است، جایگاه ایران با توجه به شاخص‌های علم و فناوری بین‌المللی مطلوب نبوده و برای دستیابی به جایگاه اول باید استراتژی متناسب با هدف انتخاب شود، لذا پیشنهاد می‌شود بخش‌های تحقیق و توسعه تقویت شوند.
به این منظور لازم است ساختار متناسب با این موضوع در شرکت‌های دولتی و خصوصی تقویت شده یا ایجاد شود. تعداد کارکنان موجود در این بخش‌ها نیز حایز اهمیت است. همچنین پیشنهاد می‌شود مرکز پژوهشی و تحقیقاتی به صورت دوجانبه توسط بخش صنعت و دانشگاه مدیریت شوند. دولت و مجلس شورای اسلامی و دیگر دست‌اندرکاران علم و فناوری باید با حمایت‌های جدی در تخصیص سهم مناسب از تولید ناخالص داخلی و تامین به موقع اعتبارات علمی و فناوری دولت اقدام کنند.
همچنین نگرش استراتژیک به موضوع تحقیق و پژوهش به عنوان یک روش، جهت تقویت کارآفرینی و حل مشکلات کشور می‌تواند در تقویت جایگاه ایران در منطقه دنیا به عنوان یک استراتژی پیشرو پیشنهاد می‌شود.
کارآفرینی یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است
بنابر اظهارات معاون علمی فناوری رییس‌جمهور، هزینه ایجاد هر شغل به ۱۶۰ میلیون تومان رسیده است. در صورتی که با هدایت به موقع اعتبارات پژوهشی می‌توان با حداقل هزینه برای اقشار تحصیلکرده ایجاد شغل، مشکلات و چالش‌های کشور را برطرف و جایگاه ایران را نیز به لحاظ شاخص‌های علم و فناوری تقویت کرد.
لذا باید دست‌اندرکاران با ایجاد یک نظام فناوری و تحقیقات هدایت شده بر اساس استراتژی یاد شده اعتبارات پژوهشی را تقویت و در مسیر درست هدایت کنند. همچنین ایجاد یک صندوق توسعه تحقیقاتی مشابه NSF آمریکا در رسیدن به اهداف می‌تواند کمک شایانی کند.
* دکترای مهندسی منابع آب و پژوهشگر برتر وزارت نیرو در سال ۹۲
mojtabanoury@gmail.com

وضعیت پژوهش در ایران