معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران بررسی کرد
تاکتیک نفوذ به بازار ارمنستان
در همین راستا کمیسیون توسعه روابط ایران و ارمنستان در سال۱۹۹۲ بنا نهاده شد، پس از آن سازمان تجارت ایران و ارمنستان و شورای تجارت ایران و ارمنستان تاسیس شدند تا روابط اقتصادی دو کشور بیش از پیش تقویت شود. از طرفی موقعیت جغرافیایی ارمنستان برای ایران برای دسترسی به کشورهای اروپایی و ضرورت ایفای نقش موثر در منطقه قفقاز جنوبی باعث شد که از همان ابتدا مناسبات دو کشور توسعه یابد. تشکیل ائتلاف‌های متعدد در زمینه ساخت لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان، فروش برق ارمنستان به ایران، ساخت خطوط جادهای و ریلی بین دو کشور، برقراری ارتباط بین خلیج‌فارس با دریای‌سیاه و ارمنی تبارهای ساکن ایران که ذی‌نفع اصلی در بهبود روابط دو کشور هستند، اساس روابط ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهند.
در سال۱۹۹۲ اولین روابط دیپلماتیک میان این دو کشور آغاز شد. در سال۱۹۹۶ هم ساخت پل رود ارس برای ارتباط میان این دو کشور کلید خورد. همچنین از سال۲۰۰۸، خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان آغاز به‌کار کرد و بالاخره در سال۲۰۱۶روادید برای مسافران دو کشور لغو شد.
تاکنون پروژه‌های مشترکی در حوزه‌های مختلف بین دو کشور انجام‌شده‌است که به‌عنوان نمونه می‌توان به احداث پل ارس در سال۱۹۹۶ برای برقراری ارتباط زمینی ایران و ارمنستان، ساخت نیروگاه حرارتی در منطقه پوکشین در سال۲۰۰۵، ساخت جاده مغری-داراوان (در مرز ازمنستان با ایران) در سال۲۰۰۷، افتتاح اولین خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان در سال۲۰۰۷ و تکمیل آن در سال۲۰۰۸ اشاره کرد.
به هر حال به‌نظر می‌رسد که همکاری دو کشور ایران و ارمنستان در زمینههای گوناگونی قابل‌توسعه باشد. با توجه به نیاز صنایع ارمنستان به مواد اولیه و انرژی، همکاری در این زمینه‌ها فرصت مناسبی برای گسترش مناسبات است. منطقه قفقاز به دلیل موقعیت استراتژیک خاص همواره مورد‌توجه ایران بوده‌است، به‌همین‌دلیل پس از فروپاشی شوروی، ایران به‌عنوان یکی از قدرت‌های منطقه با امکان اعمال نفوذ در منطقه، سیاست خارجی فعالی را نسبت به قفقاز و همکاری با همسایگان شمالی در‌پیش‌گرفت و این سیاست فعال باید تداوم داشته باشد. مجاورت جغرافیایی و مرزی ارمنستان با ایران، روابط سیاسی بسیار نزدیک و باثبات در سه دهه گذشته بین دو کشور (با کمترین نوسان و تنش) حضور هموطنان ارمنی در داخل کشور که بخش عمده آنها را صنعتگران، تجار و بازرگانان تشکیل می‌دهند، عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز قراردادهای تجاری ایروان با اتحادیه اروپا که امکان صادرات مجدد محصولات ایرانی به طرف‌های ثالث اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند، وجود منطقه آزاد تجاری ارس در مجاورت منطقه آزاد مغری ارمنستان و پایانه مرزی و گمرکی نوردوز در استان آذربایجان‌شرقی از جمله ظرفیت‌ها و مزیت‌های شایان‌توجه ارمنستان از ابعاد اقتصادی و تجاری برای کشورمان به‌شمار می‌رود. در این راستا دستگاه‌های برنامه‌ریز و قانون‌گذار کشور می‌توانند با استفاده از نفوذ و نقش خط‌مشی گذاری، دستگاه‌های اجرایی را در جهت تامین منافع و گسترش روابط تجاری هدایت کنند.
اهمیت استراتژیک ارمنستان برای ایران
اهمیت استراتژیک منطقه جنوب قفقاز که دروازه ورود به اروپا و بازار بزرگ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع از جمله ارمنستان محسوب می‌شود، ضرورت برقراری ارتباط موثر و پایدار با کشورهای این منطقه را برای ایران دوچندان می‌کند، زیرا وجود روابط صلح‌آمیز با کشورهای همسایه علاوه‌بر تقویت امنیت ملی کشور، امکان حضور اقتصادی پرقدرت در این کشورها و بهره‌برداری از ظرفیتهای داخلی و بینالمللی آنها را برای ایران فراهم می‌آورد. با توجه به‌موقعیت جغرافیایی کشور ارمنستان که در جنوب رشته‌کوه‌‌های قفقاز و در مرز شمال‌غرب ایران و بین جمهوری‌آذربایجان و ترکیه واقع شده، آشنایی با ظرفیتهای تجاری این کشور و فرصت‌های همکاری بین ایران و ارمنستان بسیار حائزاهمیت است. ایران با توجه به پیوندهای تاریخی و فرهنگی دو ملت و داشتن امتیاز همسایگی، همکاری‌های گسترده اقتصادی با ارمنستان دارد.
امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینههای انرژی، حمل‌ونقل و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک‌سو و موقعیت مناسب ایران در بهره‌برداری از معادن، منابع انرژی غنی و راه های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر، ظرفیتهای مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است. ارمنستان در خشکی محصور و در جنوب قفقاز میان دریای‌سیاه و دریای خزر در مسیر راه اروپا و آسیا قرار گرفته‌است.
شاخص‌های آزادی اقتصادی دو کشور ارمنستان و ایران
بنیاد هریتیج از سال۱۹۹۵ سالانه به محاسبه شاخص اقتصادی کشورها و رتبه‌بندی آنها درمیان ۱۸۳ می‌پردازد و هر کشوری امتیاز بالاتری داشته باشد به‌معنای داشتن اقتصادی آزادتر است. بر اساس گزارش منتشرشده در سال۲۰۲۲ امتیاز آزادی اقتصادی ایران ۲/ ۴۲ بوده و درمیان ۱۸۳کشور موجود در شاخص آزادی سال۲۰۲۲ در رتبه۱۶۹ قرار می‌گیرد.
آمار گویای آن است ایران از منظر شاخص‌های جهانی آزادی اقتصادی جایگاه مناسبی در سطح بینالمللی ندارد. امتیاز ارمنستان در شاخص آزادی اقتصادی ۱/ ۶۵ بوده و در رتبه ۵۰ میان ۱۸۳کشور قرار می‌گیرد. طبق آمار مزبور ارمنستان وضعیت بهتری نسبت به ایران دارد.
تجارت ایران با ارمنستان از نظر ارزش
بر اساس آمار گمرک ایران، طی سال۱۴۰۱، ارزش صادرات بدون‌نفت‌خام و واردات ایران به ارمنستان نسبت به سال۱۴۰۰ به ترتیب با رشد ۷/ ۵۲درصدی و منفی ۵/ ۳۰درصد همراه بوده‌است.
متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به ارمنستان و واردات از کشور مزبور طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۱۸درصد و منفی ۱۱/ ۶درصد بوده‌است.
بررسی آمار تجارت فی‌مابین ایران و ارمنستان طی دو سال‌اخیر نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به‌نحوی‌که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به‌دنبال داشته است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ ارزشی طی ۶ سال‌موردبررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال۱۴۰۱ نیز به حدود ۱/ ۴۵۰میلیون دلار رسیده‌است. طی سال۱۴۰۱، مقدار وزنی صادرات بدون‌نفت‌خام ایران به ارمنستان نسبت به سال‌قبل ۴/ ۳۹درصد افزایش و واردات ایران از ارمنستان نسبت به سال‌قبل از حیث وزن تقریبا ثابت بوده‌است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با ارمنستان طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۳/ ۱۳درصد و منفی ۱۳/ ۲درصد بوده‌است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ وزنی طی ۶ سال‌منتهی به ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال۱۴۰۱ نیز به حدود ۵/ ۱میلیون‌تن رسیده‌است.
باتوجه به آمار و ارقام صادرات کالا به ارمنستان به‌طور میانگین به لحاظ وزنی۲/ ۱۳درصد افزایش داشته؛ این در حالی است که از حیث ارزش به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۸درصد رشد داشته است، این امر گویای آن است که توام با افزایش میزان صادرات متوسط قیمت صادراتی نیز افزایش یافته‌است، در مقابل واردات ایران از ارمنستان طی این بازه به‌طور میانگین به لحاظ ارزشی ۶/ ۱۱درصد و به لحاظ وزنی ۲/ ۱۳درصد افت داشته است. با وجود زیاد‌بودن تعداد تعرفه صادراتی ایران به ارمنستان، تمرکز کالاهای صادراتی نیز بالاست و ۳۰ تعرفه ۶۵درصد از ارزش کل صادرات را تشکیل داده‌اند.
میانگین قیمت کالاهای وارداتی از ارمنستان ۶برابر میانگین قیمت کالاهای صادراتی ایران به این کشور است که به‌معنای ارزش‌افزوده بالاتر محصولات وارداتی از ارمنستان در مقایسه با کالاهای صادراتی ایران (عمدتا مواد خام و واسطه‌ای) به این کشور است. سهم ۲۹درصدی کالاهای فصل۲۷ (محصولات نفتی) در کل صادرات ایران به ارمنستان نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. در سال۱۴۰۱ تعداد ۴۴ردیف تعرفه هشت‌رقمی جدید از ایران به ارمنستان صادرشده که مهم‌ترین آنها شامل خامه شیر، خوراک آبزیان و ورق فولادی بوده‌است. افزایش بیشتر تنوع اقلام صادراتی همراه با بهبود ترکیب کالاهای صادراتی به سمت اقلامی با ارزش‌افزوده بالاتر، در افزایش درآمدهای ارزی ایران اثرگذار خواهد بود.
شرکای عمده تجاری ارمنستان در سال۲۰۲۱
ارزش صادرات کالایی ارمنستان به جهان در سال۲۰۲۱ بالغ بر ۳میلیارد دلار بوده‌است و شرکای اصلی صادرات آن شامل کشور روسیه با سهم ۸/ ۲۶درصد، چین با سهم ۳/ ۱۳درصد، سوئیس با سهم ۱/ ۱۲درصد، بلغارستان با سهم ۷/ ۶درصد، هلند با سهم ۴/ ۶درصد و عراق با سهم حدود ۶درصد هستند. طی سال‌مزبور ایران با سهم حدود ۲/ ۲درصد از صادرات ارمنستان، در جایگاه دوازدهم مقاصد عمده صادراتی ارمنستان قرار گرفته‌است.
ارزش واردات کالایی ارمنستان از کشورهای جهان نیز در سال۲۰۲۱ بالغ بر ۵میلیارد دلار بوده و مبادی اصلی واردات آن شامل کشورهای روسیه با سهم ۵/ ۳۳درصد، چین با سهم ۲/ ۱۶درصد، ایران با سهم ۲/ ۸درصد، ایتالیا با سهم ۲/ ۴درصد، آلمان با سهم ۹/ ۳درصد و اوکراین با سهم ۷/ ۲درصد هستند.
کشور ارمنستان در سال‌های اخیر روابط تجاری خود اعم از صادرات و واردات را به‌ویژه با کشورهای همسایه خود افزایش داده‌است، به‌طوری‌که در حال‌حاضر روسیه یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری این کشور است.
۱۰ گروه کالای وارداتی عمده ارمنستان از جهان در سال۲۰۲۱
سبد واردات ارمنستان نسبتا متنوع است و ۱۰ گروه کالای عمده وارداتی ارمنستان در سال۲۰۲۱، سهمی حدود ۵۶درصد ارزش واردات این کشور را به خود اختصاص داده‌اند که عبارتند از: سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری؛ موم‌های معدنی- ۳/ ۹۰۸میلیون دلار، رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار و آبگرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی؛ اجزا و قطعات آنها- ۵۱۲/ ۵میلیون دلار، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها؛ دستگاه‌های ضبط و پخش صوت، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت و تصویر تلویزیونی، ۲/ ۳۸۲میلیون دلار، مروارید طبیعی یا پرورده، سنگ‌ها و فلزات گرانبها، فلزات دارای روکش یا پوشش از فلزات گرانبها و اشیای ساخته‌شده زیورآلات بدلی فانتزی؛ سکه- ۲۷۴/ ۶میلیون دلار، وسایل نقلیه زمینی غیر‌از نواقل روی خط‌آهن یا تراموا و اجزا و قطعات و متفرعات آنها- ۷/ ۲۳۷میلیون دلار، محصولات دارویی- ۷/ ۱۸۶میلیون دلار، مواد پلاستیکی و اشیای ساخته‌شده از این مواد؛ کائوچو و اشیای ساخته‌شده از کائوچو- ۱۶۱/ ۷میلیون دلار، چدن، آهن و فولاد- ۱۲۳/ ۲میلیون دلار، آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم- ۳/ ۱۱۷میلیون دلار و‌آلات و دستگاه‌های اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی، سنجش، کنترل،آلات و دستگاه‌های طبی؛ اشیای صنعت ساعت سازی؛آلات موسیقی؛ اجزا و قطعات و متفرعات آنها- ۱۱۴/ ۷میلیون دلار.
پیشنهادهایی برای توسعه‌تجارت با ارمنستان
در این گزارش پیشنهادهایی برای توسعه‌تجارت با ارمنستان از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران ارائه شده‌است.
بهبود شرایط زیرساخت‌ها در مسیر ترانزیت کالا میان دو کشور: یکی از مهم‌ترین مسائل در ارتباط با فعالیت‌های مشترک، وجود یک سیستم حمل‌ونقل کارآمد و مطلوب است. وجود یک شبکه حمل‌ونقل یکپارچه و به‌هم پیوسته، شرط ضروری برای مبادلات متقابل ایران و همسایگان شمالی محسوب می‌شود. در این رابطه تقویت خطوط هوایی و استفاده از بنادر دریای خزر و خلیج‌فارس به‌عنوان امری مهم و زیربنایی محسوب می‌شود.
همکاری‌های بازرگانی: توسعه روابط تجاری و بازرگانی یکی از زمینههای عمده مذاکرات ایران و ارمنستان بوده‌است. ایجاد گذرگاه مرزی، حذف محدودیت‌های ترانزیت و ویزا برای رانندگان، مسافران و تجار، ایجاد اتاق بازرگانی مشترک ایران و ارمنستان و غیره همه به رشد روابط تجاری یاری رسانده‌اند. همکاری‌های تجاری و بازرگانی با توجه به امکانات، منابع و نیازهای مختلف دو طرف، قابلیت مناسبی برای توسعه دارد. عضویت ارمنستان در سازمان تجارت‌جهانی باید مورد‌توجه ایران قرار گیرد.
می‌توان در این زمینه با ایجاد شرکت‌های مشترک برای تولید برخی محصولات، ایجاد مراکز اطلاعات تجاری و تولیدی، ارتقای همکاری‌های گمرکی، ایجاد رژیم آزاد تجاری و اعطای وام اعتبار خرید به طرف ارمنی همکاری‌های بازرگانی را گسترش داد.
فعال‌کردن و تقویت بازارچه‌های مرزی: ایجاد بازارچه‌های مرزی می‌تواند سبب ایجاد اشتغال و درآمدزایی در مناطق مرزی شود و از مهاجرت مردم این مناطق جلوگیری کند. باید توجه داشت که ارمنستان عضو سازمان جهانی تجارت و شورای اروپا بوده و از مارس ۲۰۲۱ نیز موافقت‌نامه همکاری جامع مشترکی را با اتحادیه اروپا امضا کرده‌است.
با توجه به‌موقعیت ارمنستان و همچنین با توجه به مناسبات تاریخی دوستانه و جایگاه این کشور در سیاست خارجی ایران ظرفیتهای مناسبی برای همکاری دو جانبه‌وجود دارد؛ بنابراین لازم است زمینه‌ها و شرایط مناسب حقوقی آماده شود، همکاری‌های استانی توسعه یابد، فعالیت‌های بخش‌خصوصی تقویت و تشویق شود. پایانه مرزی نوردوز، بازارچه مرزی این منطقه و گمرک نوردوز در استان آذربایجان‌شرقی به‌عنوان تنها گذرگاه مرزی ایران و ارمنستان نقس بسیار مهمی در روند تجارت دو کشور ایران و ارمنستان، ایفا می‌کند، لذا هرگونه تصمیم برای افزایش حجم تجارت بین ایران و ارمنستان نیازمند توجه ویژه به این پایانه مرزی از نظر تامین‌اعتبار و بودجه، تقویت نیروی کار و کادر اداری، فنی، خدماتی و بهداشتی و تجهیز امکانات گمرکی است تا با تسهیل و روانسازی امور گمرکی محموله‌های تجاری در مرز مشترک ایران و ارمنستان، روند تجارت بین دو کشور از سرعت بیشتری برخوردار شود.
همکاری‌های صنعتی و معدنی: ارمنستان با توجه به منابع و توان فنی برای همکاری با ایران، امکانات مطلوبی دارد. با توجه به مزیت نسبی ارمنستان در برخی صنایع و به‌ویژه صنایع مرتبط با مواد معدنی و صنایع سبک، امکان گسترش مبادلات به‌خصوص با هدف تکمیل زنجیره‌های ناقص صنایع این کشور وجود دارد.
با وجود شرایطی به نسبت مناسب در زمینه صنعتی، این کشور قادر نیست به تنهایی به توسعه این بخش بپردازد و نیازمند همکاری فعال خارجی است. در این راستا ایران با توجه به توانایی‌ها و ظرفیتهای خود می‌تواند از مسیر صادرات خدمات فنی و مهندسی همکاری مناسبی با ارمنستان داشته باشد.
