سایه سیاست بر تجارت

دکتر داریوش مهاجر دبیرکل کنفدراسیون صنعت پس از سال‌ها مقابله، رقابت‌های سیاسی‏ و نظامی منطقه‏ای و حتی جنگ، سرانجام بعد از سال ۲۰۰۶ و به‌طور مستمر از سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶ شمسی) روابط ایران و عراق در زمینه‏های مختلف به‌ویژه در حوزه‏های اقتصادی و بازرگانی رو به توسعه نهاد. گسترش تحریم‌ها و برخی مسائل دیگر باعث شد که کفه روابط اقتصادی و به ویژه تجاری با عراق از سال ۱۳۹۰ به بعد سنگین‌تر شود. واقعیت این است در ماه‌های پایانی سال ۱۳۹۰ (زمستان آن سال) که تحریم‌ها به ویژه تحریم‌های یک طرفه علیه ایران سنگین‌تر شده بود، امارات که سال‌ها بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بود (و البته ترکیه پس از آن) در چرخشی آغاز به سختگیری علیه ایران کردند. از اواخر دی ماه سال ۹۰ ثبت سفارش واردات کالاهای بازرگانان ایرانی از امارات با اختلال مواجه شد. در همان موقع به‌رغم برخی موضع‌گیری‌های تصنعی و بعضا سیاسی و البته صوری، چرخشی در سیاست‌های تجاری ایران آغاز شد و دست‌اندرکاران تجارت خارجی کشور دریافتند که در شرایط آن روز حساب کردن روی امارات که هم اهرم فشار دشمنان کشور است و هم خود هر از چند گاه جنگ تبلیغاتی علیه ایران راه می‏انداخت، کاری است اشتباه و باید به دنبال یک گزینه‏ مناسب گشت یا حداقل بخشی از روابط تجاری خود با آن کشور به‌ویژه در حوزه‏ صادرات کالا و خدمات را به کشور دیگری هدایت کرد. به سرعت این کار انجام و عراق به‌عنوان یک گزینه‏ مناسب و کم و بیش جایگزین انتخاب شد. البته این کار دشواری‌هایی هم داشت؛ چرا که تا سال ۱۳۹۰ تجارت با امارات از جایگاه ویژه ای برخوردار بود از آن رو که در واردات و صادرات، این کشور (امارات) به ترتیب رتبه‏های نخست و چهارم را در میان شرکای تجاری ایران در اختیار داشت و در واقع در دهه‏ ۱۳۸۰ به نوعی محل صادرات مجدد برخی کالاهای ایرانی به سایر نقاط جهان به شمار می‏رفت و بنابراین در این باره نیز ‏باید چاره اندیشی می‏شد؛ ولی مسائل مختلف ژئواستراتژیک، روابط دیپلماتیک، حضور ایرانیان و شرکت‌های متعدد ایرانی در امارات و... جایگاه ویژه‏ای را به امارات تخصیص می‏داد.

با این حال در حوزه‏ صادرات کالاهای ایرانی در سال ۱۳۹۰، عراق جایگاه ویژه‌ای به دست آورد به این ترتیب که چین با ۱۷ درصد کل ارزش صادرات، عراق با ۱۵درصد و امارات با ۱۴درصد در رتبه‌های نخست تا سوم بازار محصولات صادراتی ایران قرار گرفتند. این تغییر در سال‌های بعد با افزایش فشار تحریم‌ها محسوس‌تر شد و نشان داد که در شرایط خاص، با تغییر شرایط سیاسی و روابط دیپلماتیک، روابط اقتصادی و تجاری تحت تاثیر قرار می‏گیرد. به عبارت دیگر روابط نزدیک و گسترده ایران و عراق در سال‌های پشت سر به گسترش روابط تجاری دو کشور کمک کرد.

تاثیر عوامل غیراقتصادی (چون سیاست اعم از خارجی و داخلی، امور اجتماعی و فرهنگ و همانند آنها) بر عوامل اقتصادی آن اندازه سنگین است که اغلب کفه‏ عوامل اقتصادی را در شرایط سبکی و کم‌وزنی قرار می‏دهد. چنین تاثیری را در روابط تجاری ایران و عراق به نیکی می‏توان ملاحظه کرد.

برای روشن‌تر شدن این امر به آمارهای صادرات و واردات ایران و عراق در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ اشاره می‏شود. پس از تحول سال ۱۳۹۰ و حرکت جهشی در روابط تجاری دو کشور، این روند را در سال ۱۳۹۱ هم به خوبی می‏توان ملاحظه کرد. در این سال واردات از عراق نزدیک ۹/۸۲ میلیون دلار شد و از این حیث این کشور در میان صادرکنندگان کالا به ایران، مقام چهلم را کسب کرد. اما در مقابل صادرات ایران به عراق در این سال روندی افزایشی داشت و ارزش این صادرات در سال یاد شده به حدود ۲۵/۶ میلیارد دلار رسید.

اما تحولات سیاسی و نظامی در منطقه و افزایش مشکلات داخلی عراق، تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و مسائل دیگری از این دست باعث شد در سال ۱۳۹۲ هم در حوزه‏ واردات و هم صادرات، روابط تجاری دو طرف اندکی تضعیف شود. به طوری که در این سال عراق با حدود ۴۷/۶۸ میلیون دلار رتبه چهل و ششم را در میان کشورهای صادرکننده به ایران کسب کرد (تنزل۶ رتبه‌ای) و صادرات ایران نیز به حدود ۶ میلیارد دلار رسید (کاهش حدود۲۵۰ میلیون دلاری)؛ بنابراین عراق مجددا پس از چین رتبه‏ دوم را در میان خریداران کالاهای ایرانی به خود اختصاص داد.

نکته حائز اهمیت در تمامی این سال‌ها موضوع تنوع کالاهای صادراتی ایران به عراق و در کنار آن صدور خدمات فنی و مهندسی بود که ناشی از ده‌ها پروژه‏ای بود که ایران در عراق اجرا کرد. اما با تحولات پیش آمده در عراق و برخوردهای داعش با دولت مرکزی آن کشور و اختلافات اقلیت‌های مذهبی و نیز اقلیت‌های قومی، وضعیت امنیتی عراق بیش از پیش به هم ریخت و این امر باعث شد و خواهد شد که تجارت با این کشور تضعیف شود. اگر این وضع (جنگ‌های فرقه‏ای و اختلافات سیاسی) همچنان تداوم یابد، تجارت میان دو کشور و اصولا روابط اقتصادی دو طرف را به شدت تحت تاثیر قرار می‏دهد و بازاری که ایران به درستی روی آن حساب باز کرده بود از کف خواهد داد یا حداقل از گسترش و بزرگی آن کاسته خواهد شد؛ بنابراین کوشش برای رفع مشکلات سیاسی و نظامی در عراق علاوه بر تامین منافع استراتژیکی و ژئوپلیتیکی و سیاسی ایران، منافع اقتصادی و تجاری ما را هم تامین خواهد کرد.