موتورهای نرم‌افزاری توسعه

دکتر سیدمرتضی افقه

عضو هیات علمی دانشگاه چمران اهواز

پیشرفت‌های علمی و دستاوردهای تکنولوژیک آن در تسلط انسان بر طبیعت و محیط پیرامون از بعد از جنگ جهانی دوم به‌خصوص در دو دهه گذشته شتابی خیره‌کننده داشته است. این تحولات علمی و تکنولوژیک عمدتا نتیجه ساختار فکری و فلسفی حاکم بر جوامع پیشرفته بوده و بنابراین با هنجارها و ارزش‌های جاری در این جوامع سازگار است که نهایتا موجب افزایش رفاه آنها شده است. با این وصف، سرعت خیره‌کننده این تحولات علمی و تکنولوژیک در دهه‌های اخیر به حدی بوده که جوامع در حال توسعه‌ که عمدتا وارد‌کننده و مصرف‌کننده محصولات این پیشرفت‌ها بوده‌اند، نه‌تنها فرصت کافی برای بومی‌سازی فراهم نکرده (با فرض وجود چنین توانی) بلکه برای به‌کارگیری و استفاده بهینه از آنها از طریق آموزش ساکنان یا تدوین ضوابط و مقررات ضروری و مرتبط زمینه‌ای فراهم نکرده. همین انفعال باعث شده استفاده‌کنندگان این تکنولوژی‌ها و پیشرفت‌های علمی با مشکلات بعضا جدی مواجه شوند. نتیجه آنکه استفاده از این تکنولوژی‌ها برای مصرف‌کنندگان کشورهای در حال توسعه کمتر از ظرفیت و قابلیت‌های آنها بوده؛ بنابراین با هزینه بیشتر و کارآیی کمتر همراه بوده است. ایران، در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه، به‌دلیل برخورداری از درآمدهای نفتی، یکی از اولین واردکنندگان دستاوردهای علمی-تکنولوژیک کشورهای پیشرفته بوده و هست.

از جمله آخرین دستاوردهای علمی و تکنولوژیک وارداتی که در جامعه ایران با استقبال خیره‌کننده‌ای مواجه شد، استفاده از اینترنت و به دنبال آن شبکه‌های اجتماعی بود. با وجود موانعی که استفاده از اینترنت و شاخه‌های مرتبط با آن را در کشور با محدودیت جدی مواجه کرده، استقبال اشخاص حقیقی و حقوقی از شبکه‌های اجتماعی بسیار چشمگیر و گسترده بوده است. بدون تردید شبکه‌های اجتماعی، همچون سایر دستاوردهای علمی، قابلیت استفاده دوسویه در جهت مثبت و منفی دارند؛ اما در این نوشتار تنها بر یکی از مهم‌ترین و شاید حیاتی‌ترین بهره‌برداری از آنها تمرکز شده است. معمولا بیشترین استفاده‌ها از دستاوردهای علمی، از جمله شبکه‌های اجتماعی، توسط فعالان اقتصادی همچون تولیدکنندگان و تجار صورت می‌گیرد که به اقتضای توان و دانش خود، از آنها در جهت افزایش درآمد و سود خود بهره می‌برند. با این وصف، در این نوشتار، به اثر مثبت شبکه‌های اجتماعی بر پیشرفت جوامع از زاویه‌ای کلی‌تر و البته بسیار تاثیرگذارتر نگریسته شده است.

در مطالب متعددی که تاکنون از طریق رسانه‌ها منتشر کرده‌ام با بهره‌گیری از ادبیات علم توسعه، (برخلاف نگرش جاری در بین بسیاری از متخصصان اقتصادی و عمده تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران اجرایی در کشور)، توسعه را فرآیندی غیراقتصادی دانسته‌ام که رشد و رفاه اقتصادی تنها یکی از محصولات آن است. براین مبنا، در واقع توسعه فرآیندی انسانی است که طی آن انسان توسعه نیافته به انسانی توسعه یافته تبدیل می‌شود و این انسان توسعه یافته است که موجد رشد و رفاه اقتصادی خواهد شد. به عبارت دیگر، توسعه فرآیندی نرم افزاری است نه سخت‌افزاری. با این نگاه به توسعه، باید پذیرفت که توسعه فرآیندی تربیتی است که در طول زمان انسان توسعه نیافته را به انسان توسعه یافته تبدیل می‌کند. اگر چه در گذشته بار عمده تربیت افراد به عهده خانواده بوده، اما هرچه به امروز نزدیک‌تر شده‌ایم بخش بیشتری از این وظیفه به جامعه و نهادهای فکری و نگرشی و نظام‌های آموزش رسمی و غیررسمی حاکم در آن محول شده است. براین اساس، باید گفت که توسعه فرآیندی زمان‌بر است که زمان را نمی‌توان از آن حذف کرد؛ اما می‌توان آن را کوتاه کرد و مهم‌ترین ابزار در کاهش این زمان، رسانه‌ها هستند. بدون تردید رسانه‌ها، به‌خصوص رسانه‌هایی که دامنه و بعد وسیع‌تری از جامعه را پوشش می‌دهند، نقش محوری و اساسی در فرآیند توسعه ایفا می‌کنند؛ البته مشروط بر آنکه گردانندگان این رسانه‌ها خود برخوردار از تربیت توسعه باشند.

با این وصف، دسترسی بسیاری از نخبگان توسعه یافته به رسانه‌های رسمی، محدود یا با هزینه مادی و غیرمادی همراه است. گسترش شبکه‌های اجتماعی اما این امکان را برای نخبگان توسعه یافته فراهم کرده تا نگرش‌ها و ارزش‌های توسعه‌ای را در دامنه وسیع‌تری انتشار دهند. گسترش روزافزون و دسترسی آسان‌تر و ارزان‌تر به وسایل ارتباط جمعی به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی، شرایط را برای کاهش قابل توجه زمان نیل به جامعه‌ای توسعه یافته فراهم کرده است. نکته آخر اینکه، جوانان عمدتا تحصیلکرده و نخبگان فکری و فرهنگی پرانگیزه برای توسعه و بنابراین پیشرفت و تعالی کشور، بخش قابل توجه از استفاده‌کنندگان این شبکه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. این امر باعث شده بهره‌برداری مثبت از این شبکه‌ها بر استفاده‌های احتمالا نامطلوب و خارج از عرف غلبه کند به گونه‌ای که چشم‌انداز روشنی برای تربیت تعداد بیشتری افراد توسعه یافته از طریق گسترش سریع و فراگیر ارزش‌های توسعه‌ای فراهم کرده است. همین استفاده بسیار تاثیرگذار در جهت توسعه، توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر در گسترش و ارتقای سریع شبکه‌های اجتماعی را توجیه می‌کند.